23 lata temu, 10 kwietnia 2001 roku, zmarł Tadeusz Chciuk (pseud. Marek Celt, Michał Lasota) - kurier Związku Walki Zbrojnej i cichociemny w czasie II wojny światowej, wieloletni pracownik Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa, ostatni prezes PSL na uchodźstwie.

Przeciwko bolszewizmowi

Należał do Związku Harcerstwa Polskiego. Studiował prawo na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Od najmłodszych lat pasjonowała go muzyka, uczęszczał do Szkoły Muzycznej w Drohobyczu, a następnie do Konserwatorium Muzycznego im. Karola Szymanowskiego we Lwowie.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 roku, uciekł z Drohobycza spod okupacji sowieckiej. Wstąpił do ZWZ, przekształconego później w AK. Tam dołączył do grupy tzw. "białych kurierów". Było to niezwykle trudne i niebezpieczne zadanie, polegające na przeprowadzaniu spod okupacji sowieckiej przez Karpaty ochotników do służby w Wojsku Polskim na Zachodzie. Swoje wspomnienia z tego okresu opisał w książce "Biali kurierzy".

W maju 1940 roku przedostał się na Zachód, gdzie wstąpił do Armii Polskiej we Francji. Po klęsce Francji znalazł się w Wielkiej Brytanii, gdzie ukończył szkołę podchorążych oraz kurs spadochronowy i ponownie zgłosił się do pracy jako kurier.

Wysłannik rządu emigracyjnego

W nocy z 27 na 28 grudnia 1941 wziął udział w operacji "Jacket", wraz z innymi cichociemnymi wylądował w okupowanej Polsce. Zadaniem Tadeusza Chciuka, jako emisariusza rządu gen. Władysława Sikorskiego, było sporządzenie raportu o stanie Państwa Podziemnego. Na skutek pomyłki pilota samolotu sześciu cichociemnych wylądowało nie tam, gdzie było to zaplanowane. W trakcie tej misji Tadeusz Chciuk wykazał się niezwykłą odwagą, uwalniając siebie i kolegów z rąk Niemców.

Swój, trwający ponad rok powrót do Londynu po wykonaniu misji Chciuk opisał w książce "Koncert. Opowiadanie cichociemnego", a przeznaczony dla gen. Sikorskiego raport w publikacji "Raport z Podziemia – 1942".

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Jako jedyny z wszystkich cichociemnych Tadeusz Chciuk dwukrotnie skakał do Polski i dwukrotnie wrócił do Londynu. Sprawozdanie z drugiego skoku z kwiectnia 1944 roku, które odbył z doktorem Józefem Retingerem, zawarł w książce "Z Retingerem do Warszawy i z powrotem. Raport z Podziemia 1944".

Podczas wyprawy był wysłannikiem premiera Stanisława Mikołajczyka i rządu emigracyjnego do władz Polski Podziemnej, a zarazem oficjalnym przedstawicielem Naczelnego Komitetu Harcerskiego. Najważniejszym celem tej misji było zaznajomienie władz podziemnych z sytuacją międzynarodową po konferencji w Teheranie. Powrót nastąpił 26 lipca 1944 roku.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Do Polski wrócił w grudniu 1945 roku jako sekretarz alianckiej Misji do Spraw Demobilu. W kwietniu 1946 roku Tadeusz Chciuk został aresztowany przez UB pod zarzutem szpiegostwa. Zwolniono go po dwóch miesiącach więzienia. – Potem pracowałem przez dwa lata w Krakowie w Wojewódzkim Urzędzie Ziemskim, ale wciąż naciskało na mnie UB, chcieli mnie zmusić do współpracy, także musiałem uciekać z Polski w 1948 roku z żoną i małą córeczką – wspominał Tadeusz Chciuk.

Pobyt na obczyźnie

Po wyjeździe z kraju działał w PSL na uchodźstwie, a w 1988 roku został jego prezesem. Od 1952 roku pracował w utworzonym przez Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Monachium Radiu Wolna Europa. Był autorem programów poświęconych problemom wsi, w których występował pod pseudonimem "Michał Lasota". Każdą audycję pt. "Droga przez wieś" rozpoczynał słowami: "tym, którzy żywią i bronią – chłopom polskim szczęść Boże". Przygotowywał także słuchowiska historyczne i audycje harcerskie. W latach 1976-1983, do czasu przejścia na emeryturę, pełnił funkcję dyrektora Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Tadeusz Chciuk zmarł 10 kwietnia 2001. Za zasługi wojenne otrzymał: Krzyż Armii Krajowej, Harcerski Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami, Virtuti Militari, Krzyż Walecznych, Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski oraz hiszpański Order Św. Graala.

mk/im

79 lat temu, 16 czerwca 1944, w potyczce z Niemcami zginął Jan Piwnik "Ponury", cichociemny, oficer "Wachlarza", szef Kedywu Okręgu Radomsko-Kieleckiego Armii Krajowej, legendarny dowódca partyzanckich zgrupowań walczących w Górach Świętokrzyskich i oddziału dywersyjnego na Nowogródczyźnie.

Cichociemny

Wylądował na spadochronie w nocy z 7 na 8 listopada 1941 pod Sochaczewem. Anglicy przeszkolili go w dywersji, walce partyzanckiej, obsługiwaniu radiostacji. Piwnika zapoznano z nowoczesną bronią, nauczono techniki wywiadu, więc w AK mogły go czekać różne przydziały. On sam marzył o partyzantce.

Najpierw zasłynął brawurową akcją odbicia więźniów w Pińsku. Później przeniesiono go na teren Kielecczyzny i oddano w dowodzenie oddział partyzancki, który w krótkim czasie dokonał szeregu śmiałych akcji. Partyzanci działali tak sprawnie, że Niemcy początkowo sądzili, iż mają przeciw sobie kilka oddziałów.

We wspomnieniach przyjaciół

W archiwach Rozgłośni Polskiej RWE zachowały się wspomnienia jednego z żołnierzy AK ps. "Przyjaciel" na temat ostatniej akcji podjętej przez mjr Jana Piwnika. Nagranie zostało nadane w 1963 r. w cyklu Józefa Garlińskiego "Walki i prace Armii Krajowej".

– Ponury nie zachowywał się tak jak zwykle, kiedy to był zawsze opanowany, spokojny, z nieschodzącym nigdy z twarzy smutnym półuśmiechem, ze spojrzeniem, którym chwytał za serca i sięgał do głębi ludzkiej duszy – mówił gość programu – dziś odwracał głowę, chował oczy.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Jan Piwnik zginął pod wsią Jewłasze 16 czerwca 1944 podczas ataku na umocnienia niemieckie na granicy, tzw. stützpunkty.

– Śmiertelnie rannego dowódcę przeniesiono ostrożnie pod drzewa i położono na kocu – słyszymy w audycji. – Pochylił się nad nim doktor Janek. Ponury otworzył na chwilę oczy.

"Ja nie wyżyję, pożegnajcie ode mnie wojsko, pozdrówcie Góry Świętokrzyskie, pożegnajcie Kresy. Powiedzcie żonie i rodzicom, że ich bardzo kochałem, i że umieram jako Polak..." – miał powiedzieć Jan Piwnik tuż przed śmiercią.

19 czerwca ruszył w kierunku osady Wawiórki żałobny kondukt. Dziewięć wozów chłopskich przybranych zielenią i barwnymi samodziałami a na nich trumny poległych, pierwsza Ponurego przybrana flagą narodową i barwami krzyża Virtuti Militari. Kondukt pogrzebowy liczył prawie 6 kilometrów.

Posłuchaj, jakie były ostatnie chwile Jana Piwnika.

bs

12 lat temu, 10 stycznia 2009 roku zmarła w Toruniu Elżbieta Zawacka, żołnierz Armii Krajowej, jedyna cichociemna, matematyk i profesor nauk humanistycznych.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Elisabeth Watson

Ukończyła matematykę na Uniwersytecie w Poznaniu. Po studiach prowadziła zajęcia z przysposobienia obronnego dla kobiet. We wrześniu 1939 roku wraz z Kobiecym Batalionem Pomocniczej Służby Wojskowej walczyła w obronie Lwowa. W lutym 1943 roku wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK Stefana Roweckiego przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Tam znana była jako Elisabeth Watson.

Z Londynu powróciła do Polski w nocy z 9 na 10 września 1943 roku zrzucona ze spadochronem w ramach akcji "Neon 4" na placówkę "Solnica" we wsi Osowiec. – Tej daty się nie zapomina – mówiła gen. Elżbieta Zawacka w 1996 roku. – Byłam jedyną cichociemną. Na pewno znalazłoby się dużo więcej chętnych, tylko nie było miejsca w samolocie.

– Szybko przeszłam kurs spadochroniarski – mówiła gen. Zawacka. – Przebywało się kilka dni w odosobnieniu w Wielkiej Brytanii. Stamtąd przywieziono mnie samochodem na lotnisko. Tam o godzinie 7.00 wieczorem razem z innymi cichociemnymi załadowaliśmy się do samolotu.

Po cichu i po ciemku

– Nasze zadania, które otrzymywaliśmy od dowódców, były zwykle wykonywane cicho i po ciemku – mówił gen. Stefan Bałuk, wyjaśniając skąd wzięła się nazwa "cichociemni".

Cichociemni nie nosili mundurów, nie mogli mieć też przy sobie żadnych dokumentów zdradzających ich konspiracyjną działalność. – Zanim wyjechałam z Polski, musiałam się nauczyć każdego szlaku na pamięć ze wszystkimi stykami, możliwościami przejścia – wspominała gen. Zawacka. – To była ogromna praca pamięciowa.

W marcu 1944 roku groziło jej aresztowanie. Wówczas "Zo" wycofano z działalności kurierskiej i przeniesiono do Wojskowej Służby Kobiet. Działając w WSK, brała udział w Powstaniu Warszawskim, a po jego upadku z Krakowa nadzorowała działalnością kurierską na trasach do Szwajcarii.

W czasie II wojny światowej Elżbieta Zawacka przekraczała granice III Rzeszy ponad sto razy, nielegalnie przenosząc meldunki i informacje. W przerwach między wyprawami uczyła się na tajnych kompletach.

Posłuchaj przejmujących wspomnień gen. Elżbiety Zawackiej z czasów II wojny światowej.

Życie po wojnie

W 1951 roku Zawacką aresztował UB. Skazana została na 10 lat więzienia za szpiegostwo na rzecz obcego wywiadu. Więzienie opuściła po czterech latach. Później poświęciła się pracy naukowej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i na stałe związała się z miastem. Gromadziła materiały historyczne związane z działalnością AK.

Za patriotyczną działalność prof. Elżbietę Zawacką odznaczono wieloma medalami: Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Virtuti Militari V klasy, pięciokrotnie Krzyżem Walecznych. W 1995 roku otrzymała Order Orła Białego oraz tytuł honorowego obywatela miasta Torunia. W kwietniu 2006 roku prof. Elżbieta Zawacka została mianowana generałem brygady Wojska Polskiego.

mb

112 lat temu, 29 września 1911 roku, urodził się Stanisław Jankowski "Agaton", architekt, urbanista, cichociemny, oficer AK, w Powstaniu Warszawskim dowódca plutonu "Agaton". Po wojnie pracownik Biura Odbudowy Stolicy, współautor planu generalnego zagospodarowania przestrzennego Warszawy, m.in. Trasy W-Z i MDM.

Cichociemny

Jankowski urodził się 30 września 1911 roku. W 1929 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie Warszawskim, a potem na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej. Naukę przerwała wojna. Skierowany do Wilna został internowany po przekroczeniu granicy. Z obozu uciekł do Francji, gdzie wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych. Potem został ewakuowany do Wielkiej Brytanii. Na miejscu przeszedł szkolenie na cichociemnego.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Nad okupowaną Polskę został zrzucony w nocy z 3 na 4 marca 1942. – Jest to olbrzymie przeżycie – wspominał pierwszy skok spadochronowy "Agaton". – Człowiek sobie wyobraża setki razy, jak to będzie, jak ja pierwszy raz skoczę i co to będzie, jak będę już nad Polską? Wtedy sobie uświadomiłem, jak tu jest prześlicznie – była pełnia księżyca, wielka polana pięknego, białego śniegu i te pięć spadochronów.

Rok 1944 w Warszawie

Po wybuchu Powstania Warszawskiego został dowódcą plutonu "Agaton" w batalionie "Pięść".

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

– Przez dwa i pół roku mojej działalności konspiracyjnej, od momentu skoku, aż do momentu kiedy poszedłem na zbiórkę przed powstaniem, nie miałem nigdy autentycznych dokumentów – wspominał konspirację "Agaton". – Siedmiokrotnie zmieniałem miejsce zamieszkania. Jedyny prawdziwy dokument, który w tym czasie miałem, to była legitymacja powstańcza.

W nocy z 13 na 14 sierpnia 1944 wraz z patrolem przedarł się ze Starówki na Żoliborz z rozkazami dla płk. Mieczysława Niedzielskiego "Żywiciela", po czym następnej nocy do oddziałów Grupy "Kampinos" w Puszczy Kampinoskiej. Po upadku powstania dostał się do niewoli razem z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim, gdzie został jego adiunktem.

Architekt zniszczonej Warszawy

Po wyjściu na wolność ukończył roczne studium urbanistyczne w Wielkiej Brytanii w Liverpoolu. W 1946 roku wrócił do Polski i zgłosił się do odbudowy stolicy. Był współautorem m.in. Trasy W-Z, MDM oraz wielu planów zagospodarowania przestrzennego Warszawy. Jako architekt pracował również za granicą.

Uhonorowany najważniejszymi odznaczeniami: Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari, dwukrotnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Krzyżem Armii Krajowej. Zmarł w wieku 91 lat.

2 sierpnia 2020 roku, w 76. rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego w Warszawie odsłonięto pomnik Stanisława Jankowskiego "Agatona", legendarnego cichociemnego.

mb

15 stycznia 1914 roku urodził się Stefan Bałuk, generał brygady, cichociemny, uczestnik Powstania Warszawskiego, fotoreporter wojenny.

Przyszedł na świat w Warszawie. Po zdaniu matury w 1933 roku na ochotnika wstąpił do Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, po czym podjął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego.

Walczył w wojnie obronnej 1939 roku, a następnie przedostał się przez Węgry i Rumunię do formujących się we Francji Polskich Sił Zbrojnych. Po klęsce Francuzów ewakuował się do Wielkiej Brytanii.

O tym, że zaproponowano mu szkolenie na cichociemnego zadecydowała jego pasja - fotografia. Bałuk miał wykonywać w okupowanej Warszawie zdjęcia wywiadowcze. Cichociemny dwukrotnie próbował przedostać się do kraju. Za pierwszym razem na lot nie pozwoliła pogoda. Za drugim - przerzut się powiódł. Przetransportowanie laboratorium fotograficznego do okupowanego kraju nie było łatwe.

Posłuchaj, jak wspominał akcję gen. Stefan Bałuk.

Bałuk trafił do Wydziału Legalizacji i Techniki Wywiadu Oddziału II Komendy Głównej Armii Krajowej, Stanisława Jankowskiego "Agatona", gdzie zajmował się mikrofotografią. Robił też wiele zdjęć stolicy. Jego fotografie są ważnym źródłem wiedzy na temat działań podziemia: uwiecznił miejsce zamachu na Franza Kutscherę i  pomnik Lotnika na placu Unii Lubelskiej z wymalowaną na cokole "kotwicą" Polski Walczącej.

- Sfotografowałem w Warszawie chyba wszystkie bunkry i umocnienia, które zrobili Niemcy. (…) Chodziłem po ulicach miasta i leicą, znakomitym aparatem, który przywiozłem sobie z Londynu, fotografowałem wszystkie zasieki w zasięgu mojego wzroku. Za każde takie zdjęcie groziła kula w łeb. Może człowiek ma więcej szczęścia, niż rozumu czasami? - wspominał gen. Stefan Bałuk.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Pod komendą "Agatona" walczył w Powstaniu Warszawskim. Większość zdjęć z tego okresu przepadła w powstaniu. Po wojnie działał w szeregach Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Odpowiadał tam za przygotowywanie fałszywych dokumentów dla zagrożonych przez komunistów członków konspiracyjnej organizacji. W 1945 roku za podziemną działalność został skazany na karę więzienia.

Wyszedł na mocy amnestii po dwóch latach. Początkowo zarabiał na życie jako taksówkarz. Do swojej największej pasji - fotografii - powrócił w 1950 roku. Od 1952 roku był zatrudniony w Dziale Serwisu Centralnej Agencji Fotograficznej.

Jednocześnie od zakończenia wojny dbał o pamięć o Powstaniu Warszawskim: był współautorem pierwszego powojennego albumu na temat zrywu, zainicjował budowę pomnika Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej oraz pomnika Cichociemnych. Zmarł 30 stycznia 2014 roku w Warszawie - mieście, w którym się urodził, za które walczył i które utrwalał na swoich fotografiach.

bm

Jego matka była Niemką, jak sam pisał – do 7 roku życia posługiwał się wyłącznie jej językiem ojczystym. W 1919 roku jego rodzina przeniosła się do Poznania. Tam też młody Antoni studiował polonistykę do 1934 roku.

Po wybuchu wojny dowodził plutonem 68 pułku piechoty w 17 Dywizji Piechoty. Brał udział m.in. w bitwie pod Bzurą. Tam został ranny i dostał się do niewoli, z której udało mu się uciec. Przez Węgry dostał się do Francji,  gdzie wstąpił do Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

- Zgłosiłem się na cichociemnego w 1942 roku – wspominał na falach Radia Wolna Europa.  

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Służył jako instruktor w Oddziale VI Sztabu Naczelnego Wodza, odpowiedzialnym za kontakt z krajem. Został przeszkolony w łączności radiowej i dywersji, odbył kurs na cichociemnego.

Misja "Freston"

Do kraju skoczył w nocy z 26 na 27 grudnia 1944 jako oficer łącznikowy i radiotelegrafista brytyjskiej misji wojskowej. Akcja miała kryptonim "Freston". Podczas misji Pospieszalski używał pseudonimu "Anthony Currie", uważano bowiem, że w razie wpadki, jako żołnierz brytyjski będzie lepiej traktowany niż jako Polak.

- Polski rząd w Londynie od 1943 roku domagał się wysłania brytyjskiej misji wojskowej do Armii Krajowej, by zorientować władze SOE w potrzebach AK tak, aby jak najlepiej realizować jej potrzeby ludzkie i materiałowe – podkreślał Pospieszalski.

Cichociemny podkreślał w audycji, że misja była wysłana za późno. Powstanie Warszawskie upadło, ofensywa radziecka wypierała Niemców, a kroczące za Armią Czerwoną NKWD rozprawiało się z oddziałami AK. Podobny los spotkał zresztą uczestników misji "Freston". Pospieszalski i towarzyszący mu Brytyjczycy trafili do sowieckiej niewoli. Dzięki zabiegom dyplomatycznym udało się uwolnić grupę i cichociemny przez Teheran i Kair powrócił do Londynu.

Czytaj także:

• Operacja Freston - ostatni zrzut cichociemnego do kraju

Z ramienia BBC na Soborze

Od 1945 roku Antoni Pospieszalski przebywał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Został nauczycielem. Założył szkołę dla polskich żołnierzy, którzy pozostali po wojnie na Zachodzie. Od 1952 roku pracował w sekcji polskiej BBC. Z ramienia nadawcy relacjonował przebieg Soboru Watykańskiego II.

Problematyka katolicka była zresztą głównym tematem jego zainteresowań i działalności publicystycznej. W "Kulturze" prowadził autorską rubrykę "O religii bez namaszczenia". Był wielkim zwolennikiem dialogu ekumenicznego i krytykiem pontyfikatu Jana Pawła II, któremu zarzucał zbytni autorytaryzm i częściowe odejście od idei soborowych. Zmarł w 2008 roku.

Więcej nagrań z udziałem Antoniego Pospieszalskiego znajdziesz tutaj.

bm

Urodził się 16 kwietnia 1911 roku w rodzinie szewca. W okresie międzywojennym skończył seminarium nauczycielskie. Pracował jako dziennikarz oraz nauczyciel historii, geografii i wychowania fizycznego. Na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej przeniósł się do Kołomyi na Kresach Wschodnich. W kampanii wrześniowej walczył w 49. Pułku Piechoty. Udało mu się przedostać do Rumunii, gdzie został internowany. Z obozu internowania wydostał się, dokonując brawurowej ucieczki.

W jaki sposób uciekł z obozu? Posłuchaj wypowiedzi historyka Dariusza Balcerzyka.

Gołębiewski dotarł do Francji, gdzie wziął udział w kampanii 1940 roku. Dostał się do niewoli niemieckiej, z której zbiegł. Na piechotę przez Francję, Pireneje przedostał się do Madrytu, skąd przez Lizbonę został przerzucony do Anglii. W Wielkiej Brytanii przebywał od 1941 roku. Przeszedł kurs cichociemnych i zgłosił się do służby w kraju. Został zrzucony na teren Polski na początku października 1942 roku. Skierowano go na Zamojszczyznę. Pełnił tam funkcję Dowódcy Kedywu w Okręgu Lubelskim AK.

- W tym okresie Zamojszczyzna i Lubelszczyzna była najbardziej newralgicznym terenem. Oddziały partyzanckie wzmogły swe działanie w związku z wysiedleniami ludności. Gołębiewski trafił w gorący moment wojny z Niemcami i Ukraińcami - mówił historyk Dariusz Balcerzyk.

Przebywając na Zamojszczyźnie, dokonał niesamowitego czynu: w pojedynkę uwolnił z więzienia Gestapo żonę komendanta Okręgu Armii Krajowej Tomaszów Lubelski. Przebierając się za funkcjonariusza więzienia, wszedł do wnętrza budynku i wyprowadził kobietę z nieletnim synem.

Wraz ze swym oddziałem ochraniał również ludność polską przed napadami ze strony OUN-UPA. Brał regularny udział w walkach, które w rejonie Zamojszczyzny były szczególnie intensywne.

- Na początku był bezwzględnym wrogiem Ukraińców. Jednak w pewnym momencie stwierdził, że nie da się walczyć ze wszystkimi naraz: z cofającym się Wehrmachtem i nacierającą Armią Czerwoną. Wtedy postanowił nawiązać współpracę z Ukraińcami przeciwko Sowietom - powiedział historyk Grzegorz Hanula w audycji "Eureka. Kultura i nauka".

 

Po II wojnie światowej należał do Zrzeszenia "Wolność i Niezawisłość". W 1946 roku został aresztowany przez bezpiekę. W pierwszym procesie WiN został skazany na karę śmierci, zamienioną potem na dożywocie. Karę odbywał w warszawskim więzieniu na Mokotowie, Rawiczu i we Wronkach. W 1956 roku podjął nieudaną próbę ucieczki z więzienia w Sieradzu. Kilka miesięcy później zwolniono go w ramach amnestii.

Po wyjściu z więzienia nie zakończył swojej działalności na rzecz Polski. W latach 60. był współzałożycielem konspiracyjnej organizacji "Ruch" oraz pomysłodawcą podpalenia muzeum Lenina w Poroninie, a w latach 70. współtwórcą Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. W latach 80. popierał "Solidarność", organizował głodówki solidaryzujące z więźniami politycznymi. Od 1982 roku przebywał na emigracji w USA. Do Polski wrócił na początku lat 90. Zmarł 18 października 1996 roku w Warszawie.

seb

14 października 1943 roku w zasadzce zorganizowanej przez niemieckie oddziały poległ partyzancki dowódca i cichociemny, podporucznik Waldemar Szwiec ps. Robot. Był komendantem II Zgrupowania Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej "Ponury".

Śmierć partyzanta

14 października 1943 roku żołnierze niemieccy otoczyli Wielką Wieś, w której przebywał chory Waldemar Szwiec. Droga do lasu, w którym przebywało w asyście kilku żołnierzy "Robota" została odcięta. Wywiązała się krótka, ale zacięta strzelanina. Partyzanci próbowali wydostać się z obławy, ale nie mieli szans z przeważającymi siłami wroga. Podporucznik Waldemar Szwiec "Robot" zginął wraz z kilkoma swymi podkomendnymi.

Za śmiercią cichociemnego stał zdrajca działający w szeregach Zgrupowania "Ponurego". Agent Gestapo działający pod pseudonimem "Garibaldi" przekazywał informacje o działaniach partyzantów. Został wykryty w styczniu 1944 roku. Okazał się nim jeden z zasłużonych oficerów, podporucznik Jerzy Wojnowski ps. Motor. Został rozstrzelany 28 stycznia 1944 roku.

Postrach Niemców

Waldemar Szwiec przed śmiercią zdołał zyskać sławę jednego z najskuteczniejszych dowódców partyzanckich w Górach Świętokrzyskich. Na początku 1943 roku dostał przydział w Obwodzie Koneckim AK.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

– Już jesienią 1939 roku w okolicach Końskich pojawił się oddział majora "Hubala". Po jego rozbiciu w Końskich zaczęły powstawać organizacje podziemne różnych orientacji, ruch oporu istniał tutaj bezustannie. Końskie zyskało sobie taką charakterystyczną nazwę. Niemcy nieoficjalnie nazywali nasze miasto "banditenstadt" – opowiadał w audycji z cyklu "Krajobraz historyczny" Andrzej Fajkosz z koneckiego oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego.

Wiosną 1943 roku wszedł w skład Zgrupowania Partyzanckiego Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK pod dowództwem porucznika Jana Piwnika "Ponurego". Około 250 żołnierzy, którzy koncentrowali się wokół bazy wypadowej na słynnym Wykusie, położonym nieopodal Starachowic. "Ponury" z powodu zagrożenia niemiecką obławą latem 1943 roku podzielił swoje zgrupowanie na trzy części. "Robot" objął dowództwo jednej z nich, która operowała w okolicach Końskich.

W ciągu kilku miesięcy działalności zdołał zasiać niemały postrach wśród Niemców. W nocy z 19 na 20 sierpnia 1943 roku oddział "Robota" napadł na niemiecki pociąg pod wsią Wąsosz. Podobny atak przeprowadził 4 września pod Wólką Plebańską, z kolei 13 września stoczył potyczkę z niemieckim oddziałem.

– Końskie stały się ośrodkiem dyspozycyjnym organizacji podziemnych. Postacią wyróżniającą się był spoczywający na cmentarzu koneckim jeden z cichociemnych, Waldemar Szwiec "Robot", który był tutaj dowódcą oddziału partyzanckiego – opowiadał Andrzej Fajkosz. – Ludzi, którzy tutaj położyli zasługi w walce z okupantem trzeba by wymieniać bardzo dużo.

Byli to m.in. Antoni Piwowarczyk "Wąsowicz", Antoni Heda "Szary" lub Henryk Dobrzański "Hubal".

Najsłynniejszą akcją Waldemara Szwieca było zdobycie Końskich w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1943 roku. Partyzanci napadli na miasto w ciemnościach, jakie nastały po odcięciu dopływu prądu. Dzięki znakomitemu dowodzeniu "Robota" kilkudziesięciu żołnierzy Armii Krajowej na kilka godzin opanowała Końskie, nie ponosząc przy tym żadnych strat. Partyzanci wycofali się, kiedy zdobyli wyposażenie niezbędne do dalszego prowadzenia walk oraz wykonali wyroki śmierci na konfidentach. Niemcy byli pod dużym wrażeniem ataku "Robota". Opisywał to w meldunku do "Ponurego":

"Efekt był bardzo duży. Żandarmeria była wręcz przerażona. Dowód – oceniała nasze siły na 300 do 500 ludzi z kawalerią i działkami przeciwpancernymi".

Z ziemi amerykańskiej do Polski

Waldemar Szwiec urodził się 13 sierpnia 1915 roku w Chicago. Jego ojciec był jednym z Polaków, którzy na przełomie XIX i XX wieku zdecydowali się na emigrację za ocean w nadziei na poprawę swojego losu. W końcu 1917 roku wstąpił do rekrutowanej w Stanach Zjednoczonych Armii Polskiej we Francji i wraz z nią wrócił do Polski, do której następnie sprowadził rodzinę.

Młody Waldemar Szwiec wychowywał się w Toruniu, w którym ukończył gimnazjum im. Mikołaja Kopernika. Następnie rozpoczął naukę na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, którą przerwał wybuch II wojny światowej.

We wrześniu 1939 roku walczył jako artylerzysta w szeregach Armii "Pomorze" gen. Władysława Bortnowskiego i wziął udział m.in. w bitwie nad Bzurą i w obronie Warszawy. Uciekł z niemieckiej niewoli i przedostał się do Francji. W kampanii francuskiej walczył w 10. Brygadzie Kawalerii Pancernej gen. Stanisława Maczka. Po kapitulacji Francji przedostał się do Wielkiej Brytanii, w której ostatecznie trafił do służby w 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Stanisława Sosabowskiego. Zgłosił się do cichociemnych i wrócił do Polski w zrzucie spadochronowym w październiku 1942 roku.

sa

Na podstawie: K. Śledziński, Cichociemni. Elita polskiej dywersji, Kraków 2012.

Przyjaciel Lisa-Kuli

Kazimierz Iranek urodził się jako jedno z dziesięciorga rodzeństwa w drobnoszlacheckim domu na Rzeszowszczyźnie. W czasach gimnazjalnych zaprzyjaźnił się z Leopoldem Lisem-Kulą. Ten późniejszy ulubieniec marszałka Piłsudskiego wciągnął Iranka do powołanego przez siebie Tajnego Stowarzyszenia Wojskowego, a później – już w czasie I wojny światowej – do służby w Legionach.

Po kryzysie przysięgowym został wcielony do armii austriackiej i przeniesiony na front włoski. Wśród byłych legionistów coraz szersze kręgi zataczała informacja o utworzeniu konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej. Iranek na wieść o tym zdezerterował i przedostał się przez granicę austriacką do Lublina, gdzie ponownie spotkał się z Lisem-Kulą i wstąpił do POW. Przyjął pseudonim Osmecki, który w latach 30. urzędowo dodał do swojego nazwiska rodowego.

Po odzyskaniu niepodległości służył w Wojsku Polskim. Podczas walk z Ukraińcami był adiutantem Lisa-Kuli, który wówczas, mimo młodego wieku, dosłużył się stopnia majora. Iranek był świadkiem śmierci swojego przyjaciela i dowódcy w bitwie pod Torczynem.

Wilki pod Dyneburgiem

Po tych doświadczeniach, Iranek został przeniesiony do Sztabu I Brygady 1 Dywizji Polskich Legionów. Brał udział m.in. w operacji "Zima", czyli odbiciu Dyneburga z rąk bolszewickich. Na taśmach Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa zachowały się wspomnienia Iranka-Osmeckiego, z których wyłania się obraz służby w 1919 roku do złudzenia przypominający Sienkiewiczowskie karty "Pana Wołodyjowskiego".

Więcej na temat Bitwy Warszawskiej znaleźć można w serwisie www.bitwa1920.gov.pl

Początki w wywiadzie

Po wojnie polsko-bolszewickiej Iranek-Osmecki kontynuował karierę wojskową. W 1931 roku został wykładowcą w Wyższej Szkole Wojennej. Znajdował się wśród najmłodszych nauczycieli na prestiżowej uczelni. Wrzesień roku 1939 i wybuch wojny zastał go na stanowisku adiutanta szefa kwatermistrzostwa. Iranek-Osmecki razem z żoną i synem ewakuowali się wraz z rządem do Rumunii w połowie września.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Po klęsce wrześniowej Iranek-Osmecki został przeniesiony do Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza (wywiadu). Powierzono mu odpowiedzialność za budowę siatki wywiadowczej na potrzeby kontaktów z okupowanym krajem via Bukareszt. W maju 1940 roku na polecenie gen. Sikorskiego udał się do Paryża, gdzie miał budować nieistniejącą tu jeszcze siatkę wywiadowczą. Po upadku Francji, w Londynie, kierował referatem informacyjno-wywiadowczym.

Emisariusz

Nie zagrzał długo miejsca w stolicy Wielkiej Brytanii. Już 6 listopada 1941 roku, jako jeden z pierwszych, ruszył w charakterze emisariusza do okupowanego kraju. Do Polski wracał przez Lizbonę, francuskie i brytyjskie  kolonie w Afryce równikowej, Egipt, Turcję, Grecję i Rumunię. Wiózł pieniądze i informacje o sytuacji politycznej i wojskowej.

Także w okupowanej Polsce nie pozostał długo. Gen. Stefan Grot-Rowecki wysłał go z powrotem do Londynu. Dla zmylenia wywiadu niemieckiego, drogę z Warszawy do Londynu przebył bardzo okrężną trasą: przez Budapeszt, Istambuł, Hajfę (wówczas Palestyna), Freetown (Sierra Leone), konwojem atlantyckim do Kanady i stamtąd do Wielkiej Brytanii.

Cichociemny

Swoje doświadczenia i strategie konspiracji w okupowanym kraju wykładał na kursach cichociemnych. Sam dołączył do tego elitarnego grona, gdy Wódz Naczelny powierzył mu obowiązki kwatermistrza akowskiego podziemia. Iranek-Osmecki skoczył do kraju w nocy z 13 na 14 marca 1943 roku.

Cichociemni-zobacz serwis specjalny

Skok "Antoniego", bo takiego pseudonimu używał wówczas Iranek-Osmecki, nie należał do najszczęśliwszych. Podczas lądowania jego spadochron zaplątał się w gałęzie sosny, co groziło wykryciem i w najlepszym wypadku uwięzieniem. Na szczęście oficerowi udało się uciec z potrzasku.

Na czele wywiadu

Aresztowanie Mariana Drobika "Dzięcioła" spowodowało wakat na stanowisku szefa Oddziału II Komendy Głównej AK. Doświadczony wywiadowca, jakim był Iranek-Osmecki doskonale nadawał się do tej funkcji. Jednym z priorytetów było "uszczelnienie" podległego mu oddziału, mocno nadszarpniętego serią "wpadek".

Gdy sytuacja była opanowana, kolejnym zadaniem "Makarego" (kolejny pseudonim Iranka-Osmeckiego) było pozyskanie informacji na temat nowej, cudownej broni Hitlera – pociskach V-1 i V-2. Akcja zakończyła się sukcesem i operacją Most III, czyli przekazaniem fragmentów broni zachodnim aliantom.

Najtrudniejsze decyzje

Kazimierz Iranek-Osmecki znajdował się w ścisłym gronie dowódców Armii Krajowej decydujących o wybuchu Powstania Warszawskiego. Był przeciwny rozpoczęciu walk 1 sierpnia. Uważał, że należy poczekać do osłabienia Niemców po starciu z Sowietami.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

"Nagle przypomniałem sobie ostrzeżenia Bokszczanina [zastępcy Szefa Sztabu KG AK – przyp. red.]: «Niech mi pan wierzy, ja ich znam, oni nie przybędą, pozostawią nas samych Niemcom». Byłem pewny, że ma rację i miasto czeka pewne zniszczenie. Widziałem przez okna rozognione słońce i wydawało mi się, że już widzę pożar pustoszący miasto i słyszę trzask płomieni. Złudzenie trwało kilka chwil. Lecz tak mną wstrząsnęło, że... przykre uczucie prześladowało mnie także w nocy, powodując okropne sny. Gdy obudziłem się o świcie, miałem wrażenie, że przeżywam antyczną tragedię. Przeczuwałem, że cała ta sprawa zakończy się straszliwym dramatem, lecz wiedziałem również, że nie zdołamy go uniknąć; jest on naszym tragicznym przeznaczeniem, przeciw któremu nie możemy nic zdziałać" - opisywał chwile przed rozpoczęciem zrywu Iranek-Osmecki.

Kazimierze Iranek-Osmecki (w kapeluszu) na Woli, 3 września 1944. Obok, w białej furażerce stoi Stanisław "Agaton" Jankowski; fot.: Stefan Bułak/ Wikimedia Commons/dp

Po wojnie podtrzymywał swoje zdanie.  

- Już Rowecki uważał, że po wszystkich upokorzeniach i cierpieniach, które miały miejsce w kraju, był konieczny jakiś akt woli, siły i zaakcentowania, że my też przyczyniamy się do klęski wroga - wyjaśniał na antenie Radia Wolna Europa. – Można było przypuszczać, że dojdzie do jakiegoś porozumienia ze Stalinem, czy Kremlem. Były najrozmaitsze rozważania. Był m.in. projekt zwrócenia się via Watykan z propozycją ogłoszenia Warszawy wolnym miastem. Gdy Moskale zdarli maskę sojuszników we Lwowie i w Wilnie, opuszczenie Warszawy stałoby się przekreśleniem całego dorobku Podziemia. Napięcie w stolicy było tak wielkie, że Powstanie po prostu musiało wybuchnąć.

Posłuchaj

48:46 Iranek Osmecki - decyzja Powstanie.mp3 Rozmowa Andrzeja Pomiana i Wiktora Trościanki z płk. Kazimierzem Irankiem-Osmeckim o przyczynach wybuchu Powstania Warszawskiego. (RWE, 8.08.1976)

 

Negocjacje z oprawcami

Iranek-Osmecki przeszedł z Komendą Główną AK cały szlak bojowy podczas Powstania. Jako jeden z najbardziej zaufanych ludzi gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, został przez niego wyznaczony do podjęcia rozmów na temat kapitulacji Powstania. Negocjacje z gen. Erichem von dem Bachem trwały ponad pięć godzin, kilka kolejnych zajmuje sporządzenie kopii układu o kapitulacji miasta w obu językach. Ok. godz. 21 udało się podpisać formalny układ o zaprzestaniu działań wojennych. Po stronie polskiej podpisują go płk Zygmunt Dobrowolski "Zyndram" i używający wówczas pseudonimu "Heller" Kazimierz Iranek-Osmecki.

- Bach był bardzo rozmowny. Roztaczał przed nami ponure wizje nie tylko dla Polski, ale także dla Zachodu, jeśli nadal będzie trwało porozumienie z Sowietami. Przewidywał, że jeszcze kiedyś spotkamy się jako sprzymierzeńcy przeciwko temu wspólnemu wrogowi – wspominał szef wywiadu AK.

Posłuchaj

03:56 Iranek Osmecki - Kapitulacja Warszawy 14-02-1976.mp3 – Sugestie te zmierzały do tego, żeby umowa kapitulacyjna dotyczyła nie tylko Warszawy, ale całego kraju, na co oczywiście nie mogliśmy się zgodzić - mówił szef wywiadu AK. (RWE, 14.02.1976)

 

Pułkownik z zasługami niejednego generała

"Srebrna brygada". Powojenne losy wyższych oficerów Polskich Sił Zbrojnych

"Makary" od 5 października przebywał w niemieckiej niewoli, w obozie w Colditz, ok. 40 km od Drezna. Zwolniony po kapitulacji wroga, udał się do Londynu. Rozpoczynała się dla niego trwająca do śmierci emigracja. Zasilił szeregi "srebrnej brygady" – oficerów Polskich Sił Zbrojnych, którzy musieli imać się pracy fizycznej, by przetrwać w powojennych realiach. Imał się różnych zajęć: pracował w piekarni, jako magazynier i kierownik obsługi kina.

Pod koniec Powstania gen. Tadeusz Bór-Komorowski wnioskował o awans dla Iranka-Osmeckiego na stopień generała. W 1965 roku podobną propozycję złożył gen. Władysław Anders. W obu przypadkach szef wywiadu AK odmówił.

Kazimierz Iranek-Osmecki zmarł w Londynie 22 maja 1984 roku. Do końca życia pozostawał czynnym uczestnikiem życia emigracyjnego, ale stronił od życia politycznego, skupiając się na pracy naukowo-wspomnieniowej. Był m.in. współinicjatorem Komitetu Organizacyjnego Koła Armii Krajowej i współzałożycielem Studium Polski Podziemnej w Londynie i autorem kilku książek, w tym "Dróg cichociemnych" oraz "Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939-1945", będących jednymi z pierwszych opracowań poświęconych swojej tematyce.

bm