Władysław Grabski był postacią, o której z pełnym przekonaniem można powiedzieć: fachowiec, mąż stanu i polityk propaństwowy. Władysław Grabski, znany przede wszystkim jako autor reformy walutowej, dla budowy II RP dokonał o wiele więcej.

W swoich wspomnieniach "Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej", Władysław Grabski pisał: "Musiał przeto powstać rząd bezpartyjny zdecydowany na przeprowadzenie reformy walutowej i użycie w tym celu wszystkich rozporządzalnych środków naszego społeczeństwa i dający jednocześnie gwarancję, że uchroni nawę państwową od wstrząśnień społecznych i politycznych. Zadanie takie przypadło mnie w udziale. W chwili obejmowania urzędu premiera, Władysław Grabski miał 49 lat i cały bagaż doświadczeń w pracy państwowej i, co być może najważniejsze, odpowiednie do tego kompetencje".

Obejmując więc po raz drugi urząd premiera, był już politykiem doświadczonym i jak nikt inny zdolnym do wyprowadzenia kraju z kryzysu. 20 grudnia 1923 podczas Exposé sejmowego zapowiedział szybkie zrównoważenie budżetu, reformę walutową i projekt ustawy dającej rządowi nadzwyczajne uprawnienia. Energiczne działania Grabskiego szybko zaczęły przynosić skutki. Wzrosła ściągalność podatków, zmniejszono radykalnie wydatki państwowe.

Zagraniczne doświadczenie

Przyszły premier urodził się 7 lipca 1874 w Borowie koło Łowicza. Pochodził z typowej ziemiańskiej rodziny. Po ukończeniu Gimnazjum Filologicznego w Warszawie wyjechał na studia do Paryża. Tam rozpoczął naukę w Ecole des Science Politiques, studiując jednocześnie historię i ekonomię na Sorbonie. W kolejnych latach przebywał w Halle, gdzie poświęcał się studiom rolniczym. W tym czasie jego poglądy wyraźnie ewoluowały - od socjalistycznych w kierunku liberalnych i solidarystycznych. Ze względu na śmierć ojca musiał przerwać studia rolnicze i powrócić do kraju. Zarządzając rodzinnym majątkiem, zaangażował się jednocześnie w działalność społeczną i polityczną.

W 1904 roku współzakładał nielegalny, związany z endecją Związek Pracy Narodowo – Politycznej. Rok później za swoją działalność został przez władze rosyjskie uwięziony. W tym czasie związał się z Narodową Demokracją i jako jej przedstawiciel trzykrotnie zasiadał w rosyjskiej Dumie. W czasie I wojny światowej jako wiceprezes Centralnego Komitetu Obywatelskiego zajął się niesieniem pomocy Polakom w Rosji, dokąd wyjechał po zajęciu Królestwa przez Niemców. Wrócił po rewolucji październikowej i niemal natychmiast został aresztowany przez Niemców i osadzony w twierdzy modlińskiej. Po odzyskaniu niepodległości rzucił się w wir pracy państwowej. Jako prezes Głównego Urzędu Likwidacyjnego, instytucji która zajmowała się rozwiązaniem kwestii rozrachunków zobowiązań finansowych z czasów wojny, wszedł w skład polskiej delegacji na konferencję wersalską.

Podnieść gospodarkę po wojnie

Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości, były dla młodego polskiego państwa niezwykle trudne. Walka o granice, powstrzymanie nawały bolszewickiej i stworzenie, jak pisał Stefan Żeromski, z "trzech nierównych połówek" prawdziwego państwa wymagało ogromnego wysiłku. Jednym z najważniejszych problemów była reforma finansów państwa. W końcu 1923 roku sytuacja była wręcz tragiczna.

Inflacja przeradzała się w hiperinflację, w październiku wynosiła już 360 procent miesięcznie. Kurs marki polskiej w stosunku do dolara amerykańskiego rósł w zastraszającym tempie, osiągając w styczniu 1924 roku rekordowy poziom. Za jednego dolara płacono w tym czasie 10 milionów marek. Pensje trzeba było wydawać tuż po jej otrzymaniu, bo po kilku godzinach za tygodniową wypłatę można było kupić najwyżej paczkę papierosów.

NAGRANIA NA TEMAT WŁADYSŁAWA GRABSKIEGO W RADIACH WOLNOŚCI

Kryzys państwa

Równie niestabilnie wyglądała sytuacja polityczna. Powołany w maju 1923 roku tak zwany rząd Chjeno – Piasta, pod prezesurą Wincentego Witosa zaczął borykać się z falą strajków i manifestacji. Wobec strajku kolejarzy, rząd wprowadził militaryzację kolei. Jesienią 1923 roku w Krakowie polała się krew. 6 listopada podczas tłumienia manifestacji policja użyła ostrej amunicji, po obu stronach byli ranni i zabici. Niespokojnie było też na Kresach Wschodnich, gdzie swobodnie grasowały komunistyczne bandy wysyłane z terenu ZSRS.

Młode polskie państwo, po raz kolejny od czasu zamordowania prezydenta Gabriela Narutowicza stanęło przed poważnym kryzysem politycznym. Politycy z lewa i prawa coraz głośniej przebąkiwali o potrzebie wprowadzenia silnej władzy, co tak naprawdę równało się zamachowi stanu. W tej sytuacji jedyną szansą było powołanie pozaparlamentarnego rządu, który mógłby liczyć na poparcie większości stronnictw politycznych.

Przygotowania do zmian

W grudniu 1919 roku Grabski został ministrem skarbu. Już wtedy planował reformę walutową, zabiegając w tym celu o pożyczkę amerykańską. W czerwcu 1920 roku po kolejnym kryzysie rządowym, po raz pierwszy stanął na czele pozaparlamentarnego rządu. Jego prezesura przypadła na trudny czas odpierania nawały bolszewickiej, w tym czasie, między innymi starał się o przeprowadzenie reformy rolnej i powołanie Banku Polskiego. Z jego inicjatywy powołana została Rada Obrony Państwa. W wyniku kolejnego przesilenia rządowego 24 lipca podał się do dymisji.

Premier przygotował utworzenie Banku Polskiego, która to instytucja jako jedyna mogła emitować nową walutę – złotego polskiego. Bank był spółką akcyjną, co skutecznie uzależniało go od rządu i ewentualnych nacisków politycznych. 28 kwietnia 1924 Bank Polski rozpoczął skup marek po kursie 1,8 miliona marek polskich za 1 złotego. Za 1 dolara trzeba było zapłacić 5,18 złotego. Reforma walutowa, przeprowadzona bez pomocy finansowej z zewnątrz była wielkim sukcesem rządu i przede wszystkim samego Grabskiego.

Rząd Grabskiego skutecznie przeprowadzał też inne reformy. W lutym 1925 roku przy wydatnym współudziale brata premiera, Stanisława Grabskiego podpisany został konkordat. Z kolei w lipcu tego samego roku uchwalona została, długo oczekiwana, ustawa o reformie rolnej, która w znacznym stopniu rozładowała głód ziemi wśród chłopów. Do niewątpliwych sukcesów rządu należy też zaliczyć powołanie Korpusu Ochrony Pogranicza. Dzięki temu w kolejnych latach udało się skutecznie opanować sytuację na wschodnich rubieżach państwa.

13 listopada 1925 roku Władysław Grabski podał swój rząd do dymisji. Powodem rezygnacji był brak wsparcia ze strony Sejmu i konflikt z Bankiem Polskim. Grabski odchodził rozgoryczony i nigdy już do czynnej polityki nie wrócił. W kolejnych latach zajął się pracą naukową. W latach 1926–28 pełnił funkcję rektora Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Założył też Instytut Socjologii Wsi. Zmarł 1 marca 1938 roku. Został pochowany na Powązkach. W opinii wielu historyków znaczenie reformy walutowej dla młodego polskiego państwa było równie ważne jak bitwa warszawska.

bm

Ta bitwa jest symbolem polskiej obrony w 1939 roku. W historii, kulturze i literaturze określana jest jako "polskie Termopile".

W starciach pod Wizną zasłynął dowódca umocnionego odcinka, kpt Władysław Raginis. Wraz z nim przeciw 19. Korpusowi gen. Heinza Guderiana walczyło 720 żołnierzy, którzy mimo przygniatającej przewagi wroga, przez trzy dni stawiali opór wiedząc, że ich walka nie miała szans powodzenia.

WRZESIEŃ 1939 - ZOBACZ SERWIS SPECJALNY POLSKIEGO RADIA >>>>>

Stawić czoła korpusowi pancernemu

Odcinek umocniony Wizna, położony w pobliżu przeprawy na Narwi, odgrywał szczególną rolę na mapie. Fortyfikował drogę z Łomży na Białystok i z Zambrowa na Osowiec, gdzie sięgały rozlewiska, trzęsawiska i mokradła biebrzańskie. Na mapach sztabowych odcinek Wizna osłaniał prawe skrzydło polskich wojsk wysuniętych na wschód od Wisły.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

W rejonie znajdowały się również umocnienia pod Nowogrodem, Ostrołęką, Różanem i Augustowem, broniącymi przedpola obszaru, na którym miała operować SGO "Narew".

W pobliżu miejscowości Wizna, gdzie znajdowała się przeprawa przez Narew, na wschód wiodła droga, ufortyfikowana rozbudowanym kompleksem obronnym. Przy drodze, nad samą rzeką, znajdowały się dwa lekkie bunkry we wsi Włochówka, stanowiące tzw. czaty. W ich skład wchodziły dodatkowe punkty oporu (drewniano-ziemne umocnienia) w Grądach-Woniecku. Za czatami rozciągała się główna linia umocnień, okopów, stanowisk ogniowych, żelbetowych schronów, blokhauzów i bunkrów, projektowanych zgodnie z ukształtowaniem terenu.

Stanowiły one kompleks obronny z punktem dowodzenia zlokalizowanym w bunkrze dowódczym na Górze Strękowej.

Główna linia obrony pod Wizną utworzona była między wsią Kołodzieje a Giełczynem i Maliszewem. Część umocnień oparta była o wzgórza, które dominowały nad okolicznymi mokradłami. Niestety latem 1939 roku rozlewiska rzeczne i trzęsawiska przeschły, a stan wód w rzekach nie był tak wysoki, jak w poprzednich latach. Naturalne walory obronne tego rejonu nie były zatem, ani dodatkową osłoną dla obrońców, ani przeszkodą dla nacierających czołgów i wozów opancerzonych.

Polskie umocnienia, uzupełnione zasiekami, rowami łącznikowymi i przeciwczołgowymi oraz okopami strzeleckimi, umożliwiały obserwację terenu oraz prowadzenie czołowego i bocznego ognia z karabinów maszynowych i działek. Niestety przed wybuchem wojny stanowiska obronne pod Wizną nie zostały wyposażone w odpowiednią ilość broni przeciwpancernej. Słabością umocnień było również zbyt małe zagęszczenie fortyfikacji, co powodowało, że Niemcy mogli je niszczyć pojedynczo. Mankamenty polskich fortyfikacji wynikały z braku czasu i niedostatku środków na prace wykończeniowe. Tuż przed wybuchem II wojny światowej nie udało się wybudować wszystkich umocnień zaprojektowanych w tym rejonie.

Niemcy atakują!

7 września nad Narwią stanęły jednostki gen. Heinza Guderiana, który w pierwszych dniach wojny przebił się pancernym klinem przez Pomorze i przeprowadził swą armię (42200 żołnierzy, w tym zgrupowania pancerne i bataliony artylerii) przez Prusy Wschodnie. Słynny "Panzer Generał" planował uderzyć za linię Narwi i kontynuować natarcie na Siedlce i Brześć, tak by uniemożliwić rozbitym polskim jednostkom wycofanie się za Bug. Była to klasyczna taktyka Blitzkriegu, która pozwoliła Niemcom odnosić zwycięstwa nie tylko w 1939 roku.

Po południu 7 września Niemcy zajęli Wiznę i okopali się na brzegu Narwi. Na wieść o tym kpt. Raginis nakazał wysadzenie mostu i zajęcie stanowisk obronnych. Rankiem 8 września Wehrmacht przekroczył Biebrzę i zaczął szturm umocnień pod Giełczynem. Inne grupy szturmowe sforsowały Narew, ale na drugim brzegu napotkały na ogień polskich karabinów maszynowych, 6 działek przeciwpancernych i 2 karabinów przeciwpancernych wz. 35.

Pod silnym ostrzałem Niemcom nie udało się postawić mostu pontonowego i umocnić przyczółków na drugim brzegu. Spore straty zadały im dwa bunkry, które dopiero pod koniec dnia unieszkodliwiła artyleria. W ciągu pierwszego dnia walk niemieckie ataki nie przełamały polskiej obrony.

9 września hitlerowcy zaatakowali przy wsparciu czołgów, artylerii, moździerzy, granatników, lotnictwa i grup szturmowych, w których byli saperzy. Pod naporem takiej siły padły pierwsze schrony pod Giełczynem i zniszczone zostały stanowiska polskiej artylerii przy Górze Strękowej. Pod koniec dnia Niemcy przeprowadzili szturm na umocnienia pod Maliszewem. Wieczorem większość obrońców przeszła na dwa stanowiska obronne przy reducie kpt. Władysława Raginisa.

10 września pod naporem niemieckich czołgów padł ostatni schron w rejonie Giełczyna, otoczonego przez niemiecką piechotę. Pod Maliszewem niemieccy saperzy zlikwidowali ostatnie punkty oporu. Około południa wobec braku amunicji kpt. Raginis nakazał żołnierzom złożenie broni. Wcześniej Polacy nie skapitulowali, mimo iż niemiecki dowódca zagroził, iż każe rozstrzelać wszystkich, którzy będą kontynuować walkę.

Bohaterowie września 1939

Po wydaniu rozkazu złożenia broni, ciężko ranny kpt. Władysław Raginis nie opuścił jednak stanowiska i do końca walczył zgodnie z obietnicą złożoną 3 września, kiedy wraz z dowódcą artylerii por. Stanisławem Brykalskim uroczyście przysięgali, iż żywi nie oddadzą swych pozycji.

Por. Stanisław Brykalski poległ w walce 9 września raniony odłamkami na stanowisku artyleryjskim. Kiedy w południe 10 września do schronu na Górze Strękowej wchodzili Niemcy, polski dowódca wysadził bunkier granatem zabijając wrogów. Zginął bohaterską śmiercią, dopełniając wierności żołnierskiej przysiędze. Niedługo później ucichły strzały pod Wizną.

Spośród 720 polskich obrońców większość zginęła na polu bitwy. Około czterdziestu dostało się do niewoli. Nieliczni wydostali się z matni i podjęli próbę przebicia się do polskich jednostek. Trzydniowe walki pod Wizną opóźniły marsz niemieckiego korpusu pancernego, nie mogły jednak powstrzymać zmasowanego natarcia 350 czołgów, artylerii i lotnictwa. Odsiecz dotarła pod Wiznę dopiero 11 września. Na miejscu zastała zgliszcza i ruiny polskich schronów.

Kilkudniowe powstrzymywanie jednostek Guderiana, pozwoliło w dalszej fazie walk zorganizować obronę na Wiśle i umożliwiło części polskich jednostek dotarcie na południowy wschód, a w końcówce kampanii przebicie się do jednostek SGO "Polesie" gen. Franciszka Kleeberga. Walki pod Wizną nie uchroniły jednak przed rozbiciem SGO "Narew" z której oddziałów okrążonych przez wroga, oderwały się jedynie zgrupowania kawalerii.

mk