244 lata temu, 27 października 1779 roku, zmarł Wacław Rzewuski, podróżnik, arabski emir, znawca koni.

"Złotobrody emir", jak później nazywali go Arabowie, pochodził z jednego z najstarszych i najpotężniejszych rodów Rzeczpospolitej. Wielu jego przodków piastowało najważniejsze urzędy w państwie. Z tej tradycji wyłamał się ojciec Wacława - Seweryn Rzewuski, hetman polny koronny, jeden z przywódców konfederacji targowickiej. Orientem interesował się od najmłodszych lat. Tajemniczy Wschód wzywał go do siebie. W końcu Rzewuski uległ zewowi przygody: około roku 1817 opuścił kraj pod pretekstem zakupu koni dla cara Aleksandra.   

Wacław z Arabii

- W XIX wieku Arabowie znajdowali się pod panowaniem tureckim. Co pewien czas wybuchały powstania. Rzewuski w walce Arabów widział te same motywy, jakie kierowały Polakami w owym czasie. Nic dziwnego więc, że się z nią solidaryzował - słyszymy w audycji Elizy Bojarskiej.

Sprzyjał antytureckiemu powstaniu, za co, po stłumieniu buntu, musiał ukrywać się przed Turkami. Podróżował po Egipcie, Turcji i Półwyspie Arabskim.

Legendarny za życia

Udział w  walkach oraz znajomość koni - niezmiernie ważnych  i cennych w kulturze Beduinów - wyniosła Rzewuskiego do godności emira: urzędnika i dowódcy wojskowego.  Rzewuski wiódł życie pełne romantycznych przygód: podczas swoich podróży odkrywał ruiny starożytnych budowli, brał udział w bitwach, a nawet … porywał arabskie księżniczki. Szybko stał się sławny wśród Arabów: opowiadano o nim historie i śpiewano pieśni.

Ataman Rewucha

W wieku blisko czterdziestu lat, w 1820 roku powrócił do kraju. Tu zajął się pisaniem pamiętników, hodowlą koni arabskich i odbudowywaniem rodzinnego majątku na Podolu. Brak mu było jednak orientalnej wolności. Jej substytut starał się znaleźć w kulturze kozackiej. Przez kozaków, z którymi zaczął prowadzić koczowniczy tryb życia, nazywany był atamanem Rewuchą.

Zaginiony bez wieści

Hańbę ojca zmył Rzewuski własną krwią. W latach 1825-26 należał do Towarzystwa Patriotycznego. - Nadszedł rok 1830. Wieści o wybuchu powstania listopadowego dotarły na Ukrainę. Rzewuski, wraz z towarzyszami postanowił się do niego przyłączyć. Doszło do bitwy pod Daszowem - słyszymy w audycji "O szalonym emirze - Wacławie Rzewuskim".
Bitwa rozegrana 14 maja 1831 zakończyła się klęską wojsk powstańczych. O "Złotobrodym emirze" słuch zaginął.  

Życie Wacława Rzewuskiego stało się inspiracją dla romantyków: Adama Mickiewicza ("Farys") i Juliusza Słowackiego ("Duma o Wacławie Rzewuskim").

bm

Osada, której imię nadano na cześć panującego wówczas w Anglii Jakuba I (ang. James I), nie była pierwszą próbą kolonizacji Nowego Świata, podjętą przez mieszkańców Wysp Brytyjskich. Przedtem podjętych zostało 17 angielskich wypraw w tym celu. Jednak wszystkie skończyły się niepowodzeniem: kolonistów pokonywały ciężkie warunki panujące na dziewiczym kontynencie, choroby, głód i rdzenni mieszkańcy.

John Smith - najemnik i przywódca

Jednak dopiero misja trzech statków Wirginijskiej Kompanii Londyńskiej okazała się sukcesem. 14 maja 1607 założone zostało Jamestown. Początkowo dowódcą wyprawy był Christopher Newport, jednak z historią Jamestown kojarzony jest przede wszystkim John Smith.

- John Smith był zawadiaką szukającym przygód, zjeździł pół świata (…). Smith był kiedyś zaciężnym wojakiem we Francji, Holandii, na Węgrzech. Dowojował się rangi kapitana, zawsze gotów był do każdej eskapady - słyszymy w audycji Władysława Wantuły (pseud. Karol Witt) z Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa.

Pierwsi polscy koloniści

Smith, goniony żądzą przygody, sławy i zarobków nie został w osadzie, zajął się badaniem okolicznych rzek i wybrzeża. Do Jamestown powrócił w 1608 roku i został przywódcą miasteczka. To on posłał po nowych osadników, którzy przybyli do kolonii w październiku. - W zapiskach Towarzystwa Wirginii czytamy, że na statku "Mary & Margareth" płynęło po ośmiu Polaków i Holendrów - słyszymy w audycji RWE.

Romantyczna historia Pocahontas

Od początku osadnicy narażeni byli na ataki ze strony rdzennych mieszkańców Nowego Świata. Podczas jednej z wypraw eksploracyjnych ujęty przez Indian został sam John Smith. Jego oddział został wybity, a on sam został pojmany i miał zginąć z ręki wodza Powhatana. Od śmierci wybawiła go Pocahontas - córka wodza.

Pierwszy amerykański strajk o równość praw

Jamestown rozwijało się ze zmiennym szczęściem. Jego znaczenie jednak rosło do tego stopnia, że angielski król postanowił nadać Wirginii pewną autonomię samorządową.

- Każde osiedle mogło wybierać po dwóch przedstawicieli do Zgromadzenia Wirginii, które miało powoływać urzędników i ustalać prawa. Ale do głosowania dopuszczono tylko Anglików i wtedy Polacy ogłosili strajk. Pierwszy strajk na ziemi amerykańskiej - słyszymy w audycji z 1969 roku.

Czym zajmowali się Polacy w pierwszej stałej osadzie w Ameryce Północnej? Posłuchaj audycji.

31 lipca 1619 roku udało im się wywalczyć przez Zgromadzeniem równość praw wyborczych.

bm

Czajkowski przyszedł na świat w Hałczyńcu, w obecnym obwodzie żytomierskim, na terenie centralnej Ukrainy. Od najmłodszych lat jego wyobraźnię rozbudzał mit kozaczyzny.

- Fascynację kozaczyzną traktowano wówczas jako młodzieńczą pasję, z której się wyrasta - mówił prof. Andrzej Fabianowski w audycji Michała Montowskiego z cyklu "Sezon na Dwójkę".

Czajkowski z tej sympatii nigdy nie wyrósł. Wziął udział powstaniu listopadowym jako dowódca oddziału kozackiego.  

- Czajkowski wymyślił, że swobodną kozaczyznę, która była w wieku XVI i XVII, która już w XIX wieku prawie nie istniała, należy reaktywować - wyjaśniał historyk literatury.

Do Polski jest najbliżej z Turcji

Po upadku zrywu wyemigrował do Francji, gdzie związał się z Hotelem Lambert.

- Turcja była naturalnym wrogiem Rosji w XIX wieku, a każdy wróg Rosji był naturalnym sprzymierzeńcem Polaków – mówił gość audycji Michała Montowskiego.

Michał Czajkowski był jednym z wielu Polaków, którzy przeszli w Turcji na islam. Konwersja chroniła ich przed ekstradycją do Rosji, gdyż będąc muzułmanami, podlegali władzy sułtana. Ponadto, w Imperium Osmańskim tylko wyznawcy Allaha mogli piąć się po drabinie hierarchii wojskowej i cywilnej.

Czajkowski wykorzystał swoją konwersję w celu ograniczania wpływów rosyjskich w Turcji oraz pomocy emigrantom uciekającym do Imperium Osmańskiego po upadku powstania listopadowego. To on znalazł dla nich bezpieczne miejsce w kraju sułtana, w którym powstała osada Adampol.

Dowództwo nad kozakami podjął znów w trakcie wojny krymskiej.

Tragiczny koniec

W 1872 roku powrócił na Ukrainę, korzystając z carskiej amnestii. Pod koniec życia wyrzekł się idei, którym był wierny do tej pory, stał się zwolennikiem idei panslawizmu, zakładającego zjednoczenie wszystkich słowiańskich narodów pod carskim berłem. Skończył tragicznie, odbierając sobie życie strzałem z pistoletu 5 stycznia 1886. Za porzuceniem młodzieńczych ideałów stała osobista tragedia Czajkowskiego. Jaka? Posłuchaj audycji.

bm

- Bezpośrednio po upadku powstania listopadowego kraj opuściło ok. 9 tys. osób, które odrzuciły carską amnestię lub były z niej wyłączone. Obok członków rządu narodowego, posłów i oficerów na emigrację udała się również część szeregowych żołnierzy. Trzy czwarte emigrantów była pochodzenia szlacheckiego - mówił prof. Jarosław Czubaty w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska". 

Popowstaniowe represje "nocy paskiewiczowskiej" skłoniły do opuszczenia ojczyzny kolejne rzesze Polaków. Szacuje się, że do lat 60. XIX wieku kraj opuściło kolejne 20-40 tys. ludzi.

Od pielgrzymów do tułaczy

Większość emigrantów osiadła we Francji. Mniejsze skupiska znajdowały się w Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i Belgii. Z biegiem czasu nieznaczna część emigrantów osiedliła się w Turcji (gdzie powstała polska miejscowość Adampol), Włoch (na czele armii Piemontu stanął gen. Wojciech Chrzanowski, wojskowy gubernator stolicy w czasie powstania), niektórzy udali się za ocean (jak Cyprian Kamil Norwid).

Początkowo polscy emigranci byli witani z otwartymi rękami przez społeczeństwa Europy Zachodniej upojone legendą romantycznych straceńców, którzy rzucili wyzwanie wschodniemu tyranowi.

- Po pewnym czasie zostali uznani za gości kłopotliwych. Nieufnie traktował ich rząd francuski, który obwiał się powiązań polskich emigrantów z tajnymi organizacjami spiskowymi w Europie. Otoczono ich nadzorem policyjnym i rozmieszczono na prowincji w tzw. "zakładach". Emigranci otrzymywali niewielkie zasiłki związane z posiadanym stopniem wojskowym lub stanowiskiem - dodawał historyk.

Z czasem początkowy optymizm związany z przeświadczeniem o tymczasowości wygnania i rychłym wybuchu nowego konfliktu europejskiego, który wraz z powstaniem przyniesie niepodległość, zastępowała apatia spowodowana brakiem nadziei, wegetacją w prowincjonalnych zakładach i trudną sytuacją materialną. Nie bez powodu Adam Mickiewicz już w 1862 roku w swoich "Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego" podnosił rodaków na duchu i przestrzegał ich przed brakiem wiary w powodzenie sprawy narodowej; przestrzegał, by nie uznawali się za "tułaczy" bez celu, a za "pielgrzymów" dążących do wolnej ojczyzny". 

Od demiurgów po królów bez korony

- Sytuację zaostrzały naturalne po klęsce spory polityczne między emigrantami dotyczące przeszłości – poszukiwania przyczyn klęski powstania. Wielą emigrację poróżniła też dyskusja na temat przyszłości, metod walki o niepodległość i ustroju przyszłej niepodległej Polski – wskazywał prof. Jarosław Czubaty.

Różnice zdań okazały się zbyt wielkie, by utworzyć jedną organizację, skupiającą emigrantów. Co naturalne, pejzaż polityczny emigracji odzwierciedlał (z nowymi elementami) podział sił politycznych w sejmie Królestwa Polskiego z czasów powstania. Próbę konsolidacji lewicy i centrum emigracyjnego podjął na samym początku wychodźstwa Joachim Lelewel – lider Towarzystwa Patriotycznego w czasach powstania. Jednak jego Komitet Narodowy Polski rozpadł się po roku funkcjonowania. Wyodrębniło się z niego Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Partia głosiła odbudowę Polski w duchu republikańskim i demokratycznym.

- TDP okazała się najbardziej trwałym i najlepiej zorganizowanym stronnictwem. W akcie założycielskim stwierdzano, że przyczyną klęski był egoizm szlachty, która nie dopuściła do uwłaszczenia chłopów i tym samym zniechęciła ich do udziału w walce - wyjaśniał gość audycji. - Niepodległość odzyskać można tylko dzięki powstaniu z udziałem ludu, który pozyskać można nadając chłopom ziemię. Niepodległa Polska powinna być państwem, w którym panować będzie wolność i równość wszystkich obywateli. Działacze TDP starali się przede wszystkim utworzyć w kraju organizacje spiskowe przygotowujące wybuch powstania.

Jeszcze dalej szli przedstawiciele Gromad Ludu Polskiego, ze Stanisławem Worcellem na czele. Ci postulowali odrodzoną Polskę jako mistyczną komunę, w której wspólna praca i wspólna własność powstaną na fundamencie etyki ewangelicznej.

Na drugim biegunie znajdowało się konserwatywne ugrupowanie skupione wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, nazywanego niekoronowanym królem Polski. Jego zwolennicy uważali, że Polska powinna zostać odbudowana jako liberalna monarchia parlamentarna, w której nastąpi zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów.

- Czartoryski, w odróżnieniu od innych liderów emigracji, uważał, że niepodległość zostanie osiągnięta nie wyłącznie dzięki narodowemu powstaniu, a jako wynik wielkiego konfliktu między europejskimi mocarstwami, w którym państwa zaborcze poniosą klęskę. W związku z tym prowadził ożywioną działalność dyplomatyczną w Anglii i Francji. Nieustannie przypominał o istnieniu sprawy polskiej, ofiarował działania wywiadowcze przeciwko Rosji. Agenci Czartoryskiego wspierali antyrosyjskie ruchy polityczne na Bałkanach, w Turcji, a nawet na Kaukazie i w Afganistanie - wymieniał prof. Jarosław Czubaty.

Wielka kultura

Znaczenie Wielkiej Emigracji nie ograniczało się tylko do działalności politycznej. Wobec zaborczych represji, likwidacji polskiego szkolnictwa wyższego i rusyfikacji, to "na paryskim bruku" narodziła się współczesna polska kultura.

Tuż przed wybuchem powstania kraj na zawsze opuścił Fryderyk Chopin. Adam Mickiewicz i Zygmunt Krasiński znaleźli się na emigracji jeszcze przed wybuchem powstania (Krasiński, syn generała-lojalisty, został wysłany za granicę przez ojca właśnie po to, by nie wdać się w konspirację), Słowacki trafił na nią jako emisariusz powstańczego rządu. Młodszy od nich Norwid opuścił kraj już w dobie "nocy paskiewiczowskiej".

bm

Radca ambasady RP w Ankarze Robert D. Rokicki dowiódł, że Thebasa znajdowała się w miejscu dzisiejszej wsi Pinarkaya w południowej prowincji Karaman.

- Podróżowałem w tamte rejony ze względu na projekt humanitarny, który realizowaliśmy: zakup protez i sfinansowanie rehabilitacji dla dziewczynki, która straciła nogi w bombardowaniu Aleppo, a teraz mieszka w Turcji - powiedział PAP Robert Rokicki.

"Trochę przypadkowe" odkrycie

Dodał, że "rozglądał się po okolicy", gdyż historyczno-archeologiczne zagadki są jego pasją od wielu lat. Choć z wykształcenia jest ekonomistą, studiował także historię sztuki na UJ.

- W gruncie rzeczy szukałem innego miejsca, związanego z popularną legendą o siedmiu śpiących, odkrycie Thebasy było trochę przypadkowe - dodał Rokicki.

Opowiedział PAP, że starożytny historyk Pliniusz pisał, iż Thebasa leżała w górach Taurus i była jednym z dwóch najznakomitszych miast Likaonii. Jednak ze względu na skąpe i niejednoznaczne informacje miasta poszukiwano w różnych miejscach, często bardzo odległych od siebie.

Gdy R. Rokicki trafił do Pinarkai dowiedział się, że dawna nazwa miejscowości brzmi Divaz, co fonetycznie w języku tureckim uderzająco przypomina Thebasę.

Starożytna metropolia

- Oczywiście w grę wchodziło kilka innych ważnych przesłanek. Na skraju osady wznosi się wzgórze z resztkami fortyfikacji, zachowały się ślady świątyni o niespotykanych w okolicy rozmiarach oraz pozostałości innych bizantyńskich budowli np. cystern. Jest też skalna nekropolia - wyliczył Robert D. Rokicki.

According to Turkish @DailySabah Polish diplomat @PLinTurkey and amateur historian Robert Rokicki has discovered the site of ancient Byzantine fortress of Thebasa apparently resolving a long archeological dispute. Robert used to be my deputy in Ankara. 👍https://t.co/QCriOnCVMT

— Jakub Kumoch (@JakubKumoch) January 28, 2022

Dodał, że miejscowość niegdyś leżała u zbiegu ważnych szlaków, pośród rozległych pól obficie zaopatrzonych w wodę, które mogły wyżywić znaczną społeczność, co uprawdopodabniało wersję, iż chodzi o starożytną metropolię.

Polski dyplomata opublikował swoje odkrycie w periodyku "Gephyra" wydawanym przez Ośrodek Badań Kultury i Języków Śródziemnomorskich Akdeniz University.

"Rozwiązuje odwieczną zagadkę geografii historycznej"

Thebasa była poszukiwana przez prawie dwa stulecia, przy czym rozważano co najmniej osiem różnych lokalizacji. Miasto i jego zamek zyskały nowe znaczenie po muzułmańskim podboju Cylicji, kiedy stała się jedną z kluczowych fortec na wschodniej granicy Bizancjum.

"W 793 roku Thebasa poddała się armii Abdurrahmana bin Abdalmalika z powodu niedoboru wody; w 805 roku została odbudowana z inicjatywy cesarza Nikephorosa I, a w 806 roku została zniszczona podczas wielkiej kampanii kalifa Haruna ar-Rashida" czytamy w artykule polskiego dyplomaty.

Profesor Stephen Mitchell, jeden z najwybitniejszych badaczy Azji Mniejszej i członek Akademii Brytyjskiej, cytowany przez Anadolu Agency, powiedział, że odkrycie Rokickiego "rozwiązuje odwieczną zagadkę geografii historycznej Azji Mniejszej i dodaje zupełnie nowy rozdział do dziejów konfliktu między Bizancjum a Arabami w 10 i 11 wieku".

PAP/bm