- Wraca do Polski najwybitniejszy ambasador Polski od czasów Ignacego Paderewskiego, który na terenie Stanów Zjednoczonych działał na rzecz sprawy polskiej. Wraca budowniczy mostów respektowanych zarówno przez prezydentów Stanów Zjednoczonych, jak i przez najwybitniejsze autorytety kościelne i polityczne Polski – mówił prof. Władysław Bartoszewski w sierpniu 1989 roku przy okazji powitania Jana Nowaka-Jeziorańskiego na lotnisku w Warszawie. Była to jego pierwsza wizyta w Polsce od czasów II wojny światowej.

Działalność konspiracyjna

Urodził się 2 października 1914 roku  w Berlinie jako Zdzisław Jeziorański (Jan Nowak to jeden z jego pseudonimów okupacyjnych). W młodości aktywnie działał w harcerstwie. Ukończył studia ekonomiczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

W trakcie kampanii wrześniowej został wzięty do niewoli niemieckiej podczas walk nad Bugiem. Jednak udało mu się zbiec w trakcie transportu jeńców do Niemiec. Powrócił do Warszawy, gdzie kontynuował działalność konspiracyjną w Związku Walki Zbrojnej, a następnie w Armii Krajowej. Uczestniczył w akcji "N". Polegała ona na kolportowaniu wśród Niemców antynazistowskich materiałów propagandowych w ich ojczystym języku. W tym czasie poznał łączniczkę AK Jadwigę Wolską "Gretę" – swoją przyszłą żonę.

Od 1943 roku kursował między Warszawą a rządem polskim w Londynie jako kurier Komendanta Głównego AK.

Brał udział w Powstaniu Warszawskim, po którego upadku udało mu się zbiec do Londynu, gdzie po zakończeniu wojny rozpoczął pracę w Radiu BBC, a następnie w Radiu Wolna Europa.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Mówi Radio Wolna Europa

3 maja 1952 w Monachium, gdzie mieściła się siedziba Radia Wolna Europa, poprowadził pierwszą audycję w języku polskim.

- Niezwykle podziwiałem linię Nowaka, szczególnie w październiku i po październiku 1956 roku – mówił w archiwalnej audycji Karoliny Wichowskiej ze spotkania Klubu Radia Wolna Europa z 2010 roku Tadeusz Mazowiecki. - Druga rzecz, na którą bym przy tej okazji wskazał, to umiejętność czytania między wierszami. To, co my mozolnie przeciskaliśmy, często w sporach z cenzurą, RWE umiała rozszyfrowywać.

Funkcję dyrektora polskiej rozgłośni sprawował do grudnia 1975 roku.

Posłuchaj archiwalnych nagrań Jana Nowaka-Jeziorańskiego w serwisie - RADIA WOLNOŚCI >>>

Rzecznik spraw polskich

Po tym okresie emigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie wraz z prof. Zbigniewem Brzezińskim stał się wytrwałym rzecznikiem spraw polskich. Za rządów Jimmy’ego Cartera i Ronalda Reagana był konsultantem amerykańskiej Rady Bezpieczeństwa Narodowego. W tym czasie zaangażował się w pomoc dla polskiej opozycji demokratycznej i Solidarności.

Był jednym z architektów wejścia Polski do NATO w 1991 roku, prowadząc w tej sprawie skuteczny lobbing wśród urzędników amerykańskich.

– Niczym Sienkiewicz miał dar przykuwania uwagi czytelnika i rozmówcy. Widziałem, z jaką czcią politycy amerykańscy wysokiego szczebla go traktują i z jakim podziwem na niego spoglądają - wspominał Jacek Taylor, wykonawca testamentu Jana Nowaka-Jeziorańskiego.

Powrót do kraju

W Polsce, po raz pierwszy od czasów II wojny światowej, pojawił się w sierpniu 1989 roku na zaproszenie prezydenta Lecha Wałęsy. Z Janem Nowakiem-Jeziorańskim spotkał się też ówczesny premier Tadeusz Mazowiecki: - Treści tej rozmowy oczywiście nie pamiętam - wspominał po latach - ale musiała ona w dużej mierze dotyczyć niezwykłości tej chwili, tego, że pierwszy raz spotykam się z byłym dyrektorem Wolnej Europy w urzędzie Rady Ministrów, bo tam mnie właśnie odwiedził.

Do ojczyzny Jan Nowak-Jeziorański wrócił na stałe w 2002 roku, aktywnie angażując się w życie polityczne kraju. Komentował bieżące wydarzenia, promował integrację Polski z Unią Europejską i rozwijanie kontaktów ze wschodnimi sąsiadami.

– Wielkie miał zasługi w wejściu państw bałtyckich do NATO, bardzo zabiegał o wsparcie sprawy białoruskiej, rozumiał sprawy Ukrainy. Chciał wielkiej otwartej Rzeczypospolitej nawiązującej do najlepszych swoich tradycji w historii. Mówił też wyraźnie o pewnych słabościach i niegodziwościach – powiedział Jan Andrzej Dąbrowski z kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jeziorańskiego.

Jan Nowak-Jeziorański zmarł 20 stycznia 2005 roku w Warszawie.

mjm

31 marca 1910 urodził się Józef Bujnowski, poeta, historyk literatury, profesor Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie.

Żołnierz

Bujnowski urodził się w majątku Okolica-Rudawa na Wileńszczyźnie. Ukończył studia na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Karierę naukową – pisał doktorat – przerwał wybuch wojny. Józef Bujnowski walczył z Niemcami i Rosjanami. Pod Lwowem trafił do sowieckiej niewoli. Zbiegł i przedostał się do Wilna, gdzie włączył się w konspirację. Publikowanie w "Kurierze Wileńskim" przerwało mu ponowne schwytanie przez okupantów w 1941. Z ZSRR wyszedł dopiero z Armią Andersa, z którą przeszedł cały szlak bojowy, wliczając w to bitwę pod Monte Cassino. Walczył jako oficer liniowy i zwiadowca.

Naukowiec

Przez 35 lat pracował jako wykładowca na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie, przez niemal 20 lat pełnił funkcję dziekana na Wydziale Humanistycznym. W jego czasach można było studiować tam trzy główne kierunki studiów: historię powszechną i polską, filologię polską i historię kultury polskiej. Wydział prowadził też studia pedagogiczne, anglistykę i iberystykę.

- To są sporadyczne przypadki, ale musimy się zaopiekować pojedynczymi studentami, którzy przyjechali z Polski z niedokończonymi dyplomami, którzy chcą ukończyć swoje studia. W tym celu powołałem specjalną komisję specjalistów, którzy rozpatrują poszczególne wypadki i przygotowują tych studentów do doprowadzenia do dyplomu – mówił prof. Józef Bujnowski w rozmowie z Tadeuszem Mieleszką z Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. - Mieliśmy wypadki, że nauczyciele z naszymi dyplomami pracujący w szkołach otrzymali podwyżkę wypłaty za dyplom u nas.

Pozostałe materiały z archiwum RWE dotyczące prof. Józefa Bujnowskiego tutaj >>>>

Poeta

Bujnowski był też poetą. Debiutował przed wojną w 1937 roku tomikami "Piękny tor" i "Pięścią w twarz – kwiatami pod nogi".
- Ujawnił się w tych zbiorach jako zwolennik awangardowych koncepcji poszukiwania nowych środków poetyckiego wyrazu, kontynuator awangardy krakowskiej - słyszymy w audycji Konrada Tatarowskiego z archiwum RWE.

Radia Wolności - serwis specjalny Polskiego Radia >>>>

W 1987, po ponad dwudziestoletniej przerwie, ukazał się obszerny tomik "Spod gwiazdozbioru Wielkiego Psa", ostatni w dorobku poety, żołnierza i naukowca.

Józef Bujnowski zmarł 15 lutego 2011.

Posłuchaj wierszy Józefa Bujnowskiego i opowieści profesora o Wydziale Humanistycznym PUNO.

bm

30 listopada 1990 roku zmarł Edward Chudzyński, pisarz, autor tekstów piosenek i współpracownik Radia Wolna Europa.

Przyszedł na świat 13 września 1921 roku w Warszawie. Po ukończeniu gimnazjum zamierzał wstąpić do szkoły podchorążych. Plany te pokrzyżowała wojna. Chudzyński wdał się w konspirację.

- Z ruchem podziemnym zetknąłem się bardzo wcześnie, bo już w listopadzie, gdy oficerowie służby stałej zaczęli wracać po wojnie i ukrywać się w Warszawie - wspominał Edward Chudzyński w audycji "O nas samych" z archiwum Radia Wolna Europa.

Uczęszczał do podziemnej podchorążówki i na tajne komplety zakonspirowanej Wyższej Szkoły Handlowej. W latach 1942-1943 walczył w oddziałach partyzanckich na Kielecczyźnie.

- Wylądowałem w oddziale "Barabasza". Tam otrzymałem kulę, która do dziś tkwi w mojej nodze – mówił na antenie RWE.

Chudzyński brał udział w Powstaniu Warszawskim. Walczył w szeregach kompanii "Gustaw".

- Naszym celem był atak na Uniwersytet Warszawski od strony skarpy - wspominał. - Ponieśliśmy ogromne straty, z kompanii zrobił się pluton, który zorganizowałem jako jedyny pozostały przy życiu oficer.

W trakcie Powstania Chudzyński przeżył własny pogrzeb. Jak do tego doszło? Posłuchaj wspomnień Edwarda Chudzyńskiego.

Po upadku Powstania dostał się do niemieckiej niewoli. Po wyzwoleniu stalagu był oficerem II Korpusu Polskiego we Włoszech. Na emigracji rozpoczął studia, korzystając ze stypendium Polskiego Komitetu Oświaty. "Gdy wreszcie uznałem, że nawet z Bożą pomocą nie przebrnę przez żaden egzamin, zamknąłem się w domu (…) i napisałem drugą sztukę" – pisał Chudzyński w książce "A to ci pech!"

Na emigracji imał się różnych zajęć: był aktorem, satyrykiem, autorem tekstów piosenek (ma ich w swoim dorobku ponad 70), dramaturgiem, redaktorem "Dziennika Polskiego" i tygodnika "Lwów i Wilno", a nawet tynkarzem. W latach 1979-1983 współtworzył z Janem Pęskim kabaret PE-CH. Przez wiele lat współpracował z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. Wykazywał niezwykłą wszechstronność w doborze tematyki: od audycji historycznych, przez reportaże i relacje, po humorystyczne programy rozrywkowe.

Posłuchaj archiwalnych nagrań Edwarda Chudzyńskiego z archiwum Radia Wolna Europa w serwisie specjalnym Radia Wolności.

bm