Podczas lotu do Pragi polscy piloci zostali zaskoczeni przez gwałtowną burzę. Ich samolot RWD-6 rozbił się pod Cierlickiem Górnym koło Cieszyna.

Franciszek Żwirko, pilot wojskowy, oraz Stanisław Wigura, inżynier i pilot cywilny, współzałożyciel zespołu konstrukcyjnego RWD, stworzyli niepowtarzalny duet lotniczy. W 1929 roku dokonali turystycznego lotu dookoła Europy polskim samolotem, na liczącej 5 tysięcy kilometrów trasie: Warszawa-Erfurt-Paryż-Barcelona-Wenecja-Warszawa.

Zwyciężali w wielu sportowych konkursach lotniczych, w których przez kilka lat byli niepokonani. 11 września 1932 roku lecieli na meeting lotniczy do Pragi. Podczas burzy w ich samolocie oderwało się skrzydło. Okoliczności tragedii wspominał, w 70. rocznicę tych wydarzeń, 82-letni kapitan nawigator Józef Franek, który był świadkiem katastrofy.

Posłuchaj jego wspomnień.

Podniebni mistrzowie

Kilkanaście dni wcześniej Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura zostali zwycięzcami na międzynarodowych zawodach lotniczych w Berlinie. Na samolocie RWD-6 zdobyli pierwsze miejsce. Był to wielki sukces polskiego lotnictwa, osiągnięty dzięki współpracy pilota i konstruktora. 28 sierpnia 1932 roku na lotnisku w Berlinie na cześć Polaków zabrzmiał "Mazurek Dąbrowskiego", załopotała biało-czerwona flaga.

Duet Żwirko i Wigura zdobył dwukrotnie - w 1929 i 1930 roku - pierwsze miejsce w Locie Południowo-Zachodniej Polski, tryumfowal też w 3. i 4. Krajowym Konkursie Samolotów Turystycznych. Piloci latali na słynnych maszynach pod znakiem RWD, nazwanych tak od nazwisk trzech konstruktorów: Stanisława Rogalskiego, Stanisława Wigury i Jerzego Drzewieckiego.

Za osiągnięcia w dziedzinie polskiego lotnictwa Franciszek Żwirko otrzymał order Polonia Restutita oraz Złoty i Srebrny Krzyż Zasługi. Stanisław Wigura był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i Złotym Krzyżem Zasługi. Na pamiątkę ich zwycięstwa w Challengu w Berlinie, 28 sierpnia obchodzimy Święto Lotnictwa Polskiego, wspólne dla lotnictwa cywilnego, wojskowego oraz przemysłu lotniczego.

IAR, sm

Podniebny ułan

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zaledwie siedemnastoletni Bajan wstąpił do wojska. Jako jeden z "Orląt" walczył w obronie Lwowa. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej służył w kawalerii i piechocie. Za stery samolotu przesiadł się w 1922 roku.

Jego pasją była akrobacja powietrzna. Zasłynął jako autor figury znanej jako "Trójka Bajana", niezwykle niebezpiecznego manewru trzech połączonych ze sobą samolotów. Na maszynach produkcji polskiej brał udział w międzynarodowych zawodach, m.in. w prestiżowych Międzynarodowych Zawodach Samolotów Turystycznych Challenge. Zwyciężył w ostatnich, rozgrywanych w 1934 roku, zawodach w tej serii oraz rok wcześniej w międzynarodowym zlocie gwiaździstym do Wiednia.

- Był pilotem z krwi i kości - mówił o mistrzu akrobacji powietrznych Aleksander Gabszewicz, dowódca Dywizjonu 316 na antenie Radia Wolna Europa.

Jerzy Bajan walczył w siłach myśliwskich w czasie II wojny światowej, mimo że utracił władzę w jednej ręce. Jerzy Bajan - wirtuoz pilotażu, który zwyciężył własne ograniczenia.

Wybuch II wojny światowej zastał Bajana w Dęblinie, gdzie pełnił stanowisko komendanta Szkoły Podchorążych Lotnictwa - Klasa Taktyczna w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa. Tam został ranny i przysypany gruzem podczas bombardowania miasta 2 września, utracił władzę w lewej ręce.

Bitwa o Anglię - zobacz serwis specjalny

Ponad ograniczenia Po klęsce wrześniowej udało mu się przedostać do Francji (gdzie odbudowywał polskie siły powietrzne), a po jej upadku - do  Anglii. Ze względu na bezwład ręki, pełnił głównie funkcje sztabowe, ale dzięki specjalnie skonstruowanym haczykom, przymocowywanym do kończyny, był w stanie pilotować samolot i wykonywać loty bojowe w Dywizjonie 316.

- Bajan, starszy od pozostałych pilotów o 10-15 lat wykazał, że jest nie tylko pilotem wyczynowym, ale też niezmiernie wartościowym pilotem bojowym. Chcę, żeby wszyscy wiedzieli, że on był przykładem dla nas, a nie my dla niego - podkreślał na antenie Radia Wolna Europa Aleksander Gabszewicz, dowódca Dywizjonu 316. - Jerzy Bajan latał zawsze w moim kluczu z numerem 2, jego zadaniem było ochranianie dowódcy. To był mój dowód zaufania do niego.

Dowódca polskich sił myśliwskich na Zachodzie

Jerzy Bajan wziął udział w lotach bojowych Dywizjonu 316. Od 1 czerwca 1943, po śmierci Stefana Pawlikowskiego, był polskim oficerem łącznikowym w sztabie dowództwa lotnictwa myśliwskiego RAF, co czyniło go faktycznym dowódcą polskich sił myśliwskich na Zachodzie. Brał udział w pracach komisji badającej okoliczności katastrofy gibraltarskiej 4 lipca 1943, w której zginął gen. Władysław Sikorski.

Więcej materiałów poświęconych postaci płk. Józefa Bajana w serwisie Radia Wolności >>>>>

Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Był członkiem Stowarzyszenia Lotników Polskich i autorem listy zestrzeleń, jakich dokonali polscy lotnicy podczas wojny. Zmarł 27 czerwca 1967 roku.

Posłuchaj audycji poświęconej wirtuozowi pilotażu.

bm

Antoni Kocjan był inżynierem i konstruktorem szybowców, który zasłynął jako uczestnik akcji rozpracowania rakiet V-1 i V-2. Urodził się 118 lat temu - 12 sierpnia 1902 roku - we wsi Skalskie, nieopodal Olkusza.

Spod strzechy na politechnikę

Pochodził z chłopskiej rodziny. Dziś można odwiedzić jego rodzinny dom, który został zrekonstruowany i oddany do użytku jako muzeum. Walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. W 1923 roku dostał się na Politechnikę Warszawską. Studiował na wydziale elektrycznym i lotniczym.

W latach 20. rozpoczął współpracę z Sekcją Lotniczą Wydziału Mechanicznego Politechniki Warszawskiej, która kontruowała samoloty. Zdobył wtedy licencję pilota. W 1932 roku zaczął pracę w Warsztacie Szybowcowym i przez kilka lat z powodzeniem budował szybowce, które cieszyły się dużą popularnością w Polsce. Licencje konstruktorskie sprzedano nawet za granicę. Największą sławę zyskał jako autor kilku wersji szybowca "Orlik", który był brany pod uwagę jako maszyna w nadchodzących Igrzyskach Olimpijskich w 1940 roku.

Początki konspiracji

Igrzyska Olimpijskie nie rozpoczęły się z powodu wybuchu II wojny światowej, a inżynier Kocjan przerwał konstruowanie szybowców i przeszedł do konspiracji. Rozpoczął działalność w Związku Walki Zbrojnej i następnie w Armii Krajowej, należał również do głeboko zakonspirowanej organizacji wywiadowczej "Muszkieterów". W 1940 roku trafił do obozu koncentracyjnego Auschwitz, z którego został zwolniony po kilku miesiącach.

Kontynuował działalność konspiracyjną i brał udział w tajnej produkcji granatów. Zajmował się też naprawą pistoletów i współpracował w prowadzeniu drukarni Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych.

Najważniejszym zajęciem Antoniego Kocjana była praca w Referacie Lotniczym AK, w którym szybko objął kierownictwo. Do jego zadań należało rozpracowywanie wywiadowcze niemieckiego lotnictwa i lokalizowanie lotniczych zakładów przemysłowych.

Udział w rozpracowaniu wunderwaffe

W 1943 roku do wywiadu Armii Krajowej doszły informacje o tajemniczych torpedach powietrznych. Pracowano nad ustaleniem miejsca produkcji i poligonu niemieckiej "wunderwaffe" (nm. cudowna broń).

– Na szczęście w polskim wywiadzie pracował wybitny konstruktor szybowcowy i lotniczy, inżynier Antoni Kocjan. On przy pomocy profesorów Politechniki Warszawskiej opracowywał raporty wywiadowcze, przekazywane następnie do władz polskich w Londynie – opowiadał Michał Wojewódzki w audycji "W ciszy i mroku".

W akcji wywiadowczej pomógł przypadek. W maju 1944 roku niewypał rakiety V-2 spadł do Bugu. Został przejęty przez Armię Krajową i poddany szczegółowej analizie.

Antoni Kocjan został aresztowany w trakcie zgłębiania konstrukcji rakiety. Wpadł po zlikwidowaniu tajnej drukarni, która znajdowała się na terenie jego przedwojennego warsztatu. Przypadkiem został wykryty jako konspiracyjny producent granatów.

– Został straszliwie zmasakrowany, na Pawiak powrócił już na noszach. Niemcy do końca nie wiedzieli, że zajmował się akcją V-1, V-2, że w jego rękach była rakieta. Pozostał w ostatniej grupie około 250 więźniów Pawiaka – stwierdził Michał Wojewódzki.

13 sierpnia 1944 roku zginął rozstrzelany w ruinach getta warszawskiego w ramach likwidacji więzienia na Pawiaku.

Informacje zebrane przez wywiad Armii Krajowej zostały dostarczone do Londynu przez Jerzego Chmielewskiego "Rafała", który został przetransportowany w ramach akcji "Most III". Wiedza o konstrukcji rakiety V-2 pozwoliła na skuteczniejszą obronę stolicy Zjednoczonego Królestwa przed bombardowaniem rozpoczętym we wrześniu 1944 roku.

sa

17 sierpnia 1996 zmarł Witold Urbanowicz, generał lotnictwa, as myśliwski i dowódca legendarnego Dywizjonu 303. Najskuteczniejszy polski lotnik w bitwie o Anglię odniósł siedemnaście zwycięstw w powietrzu.

Bitwa o Anglię - zobacz serwis specjalny

Przedwojenne życie i pierwsze kroki w lotnictwie

Urodził się 30 marca 1908 roku w Olszance, nieopodal Suwałk. Wybrał drogę wojskową i już w 1925 roku wstąpił do Korpusu Kadetów w Modlinie.

Skusiło go lotnictwo i w 1930 roku rozpoczął naukę w Centrum Wyszkolenia Oficerów Lotnictwa, którą ukończył po dwóch latach. W latach 30. służył w lotnictwie myśliwskim, a następnie został instruktorem Wyższej Szkoły Pilotażu Myśliwskiego w Dęblinie. Zajmował się tam m.in. nauką walk powietrznych. Wspominał, że doświadczenie z tego okresu okazało się bardzo pomocne w starciach podczas bitwy o Anglię.

W momencie rozpoczęcia II wojny światowej stacjonował w Dęblinie. W wojnie obronnej 1939 roku nie zdołał strącić żadnego nieprzyjacielskiego samolotu. Po wrześniowej porażce, razem z innymi polskimi lotnikami trafił przez Rumunię do Francji i następnie Wielkiej Brytanii.

Bitwa o Anglię

Pierwsi polscy lotnicy przebywali w Wielkiej Brytanii od początku grudnia 1939 roku. Po klęsce Francji, latem 1940 roku przybył ostatni kontyngent Polaków.

– Początkowo Brytyjczycy byli krytyczni wobec polskich pilotów ze względu na to, że latali na przestarzałych samolotach, nie znali języka angielskiego i to, że należeli do armii rozbitej przez Niemców. Z tego powodu morale polskich myśliwców były wątpliwe. Taka była opinia Brytyjczyków, oczywiście w rzeczywistości było zupełnie inaczej – wspominał Witold Urbanowicz w audycji Radia Wolna Europa.

Kiedy sytuacja Brytyjczyków w walce powietrznej uległa znacznemu pogorszeniu, postanowili zwrócić się o pomoc do polskich pilotów. Wciąż byli nieufni i najpierw wypróbowali kilkunastu najlepszych Polaków w lotach treningowych. Ta niewielka grupa pilotów wywarła ogromne wrażenie na Brytyjczykach.

Był  wśród nich Witold Urbanowicz. Wraz z pozostałymi lotnikami został przydzielony do Royal Air Force (Królewskich Sił Powietrznych). W tym czasie dokonał pierwszego zestrzelenia niemieckiego samolotu w bitwie o Anglię.

Służba w polskich dywizjonach

Latem 1940 roku Brytyjczycy wydali zgodę na utworzenie dwóch polskich dywizjonów myśliwskich – 302 i 303. Dywizjon 303 po raz pierwszy wziął udział w walce 31 sierpnia 1940 roku. Zestrzelił sześć wrogich samolotów, samemu nie ponosząc żadnych strat.

Por. Witold Urbanowicz został zastępcą dowódcy dywizjonu 303, majora Zdzisława Krasnodębskiego. Nadzór nad polską jednostką obejmował brytyjski oficer, który miał decydujący głos.

7 września Urbanowicz objął samodzielne dowództwo, po tym kiedy Krasnodębski odniósł poważne rany. Wprowadził zmiany taktyczne w polskich dywizjonach. Brytyjczycy latali w trójkowym kluczu bojowym. Zwarty szyk stanowił doskonały cel dla niemieckich myśliwców. Polacy zastosowali czwórkowy klucz, wzorowany na niemieckim, który okazał się skuteczniejszy niż brytyjski.

– A ja zastosowałem taktykę ptaków. Jako małe dziecko podpatrywałem przyrodę i zauważyłem, jak się zachowywały zwierzęta. Kiedy jastrząb atakował gołębie, to one pryskały na wszystkie strony. I to w moim systemie pozostało – powiedział w archiwalnym nagraniu Polskiego Radia.

We wrześniu 1940 roku bitwa o Anglię wkroczyła w kulminacyjną fazę. – W rannych godzinach dostałem wezwanie. Kiedy startowały pierwsze samoloty, do operation room wszedł Churchill. W powietrze rzucono wszystkie dywizjony. Gdy premier zapytał się, jakie są rezerwy, usłyszał, że żadne – wspominał wizytę Churchilla w kwaterze głównej 11. grupy myśliwskiej w Uxbridge w dniu 15 września 1940, który okazał się przełomowym momentem bitwy o Anglię.

Przeciwko nieprzyjacielowi rzucono wszystkie siły, a atak odparto. Dywizjon 303 zestrzelił tego dnia 16 niemieckich samolotów.

Dalsza służba i walka w Chinach

Wielka Brytania została obroniona. Witold Urbanowicz został odsunięty na dalszy plan i zajmował się szkoleniem lotników, był też oddelegowany jako attaché lotniczy przy polskiej ambasadzie w Waszyngtonie.

Nie mógł znieść bezczynności w czasie wojny i w 1943 roku zgłosił się na ochotnika do amerykańskiej 14 Armii Lotniczej, która walczyła z Japończykami w Chinach. Służył w Pierwszej Amerykańskiej Grupie Ochotniczej, znanej jako "Latające Tygrysy". Zajmował się eskortą samolotów i w czasie służby w Chinach strącił dwa japońskie samoloty.

Pod koniec 1943 roku wrócił do Wielkiej Brytanii i ponownie pracował jako attaché. Odszedł ze służby pod koniec 1945 roku.

Lata powojenne

W latach spoczynku Witold Urbanowicz osiadł w Nowym Jorku i pracował w amerykańskich liniach lotniczych. Po odejściu ze służby spisał swoje wojenne przeżycia. We wspomnieniach daje się poznać nie tylko jako pamiętnikarz, ale jako pisarz-moralista, głęboko rozumiejący odruchy ludzkie w obliczu wojny. W 1995 roku został mianowany generałem brygady.

– Po wojnie spotkałem na zlocie lotniczym w San Antonio niemieckich lotników, którzy wzięli udział w kampanii wrześniowej. Wyczułem, że oni nienawidzili Polski i Polaków. Nawet im wytłumaczyłem bardzo dyplomatycznie, że błędy popełnione przez Niemcy powinny zostać poprawione. Słuchali i mam wrażenie, że doszli do pewnych wniosków, bo ja to mówiłem nie jako ich wróg, ale raczej po przyjacielsku – wspominał w Radiu Wolna Europa spotkanie z dawnymi wrogami w latach 70.

sa/mjm

Bitwa o Anglię - zobacz serwis specjalny

Chociaż za pierwszy udany lot samolotem uznaje się kilkusetmetrowe próby braci Wright w grudniu 1903 roku, już w I wojnie światowej lotnictwo było częścią walczących armii, a w wojnie polsko-bolszewickiej II Rzeczpospolita, zmagająca się z problemem scalenia oddziałów wyszkolonych i wyposażonych w trzech różnych zaborach, wystawiła kilkanaście eskadr, które realizowały zarówno działania wywiadowcze, jak i myśliwskie.

Brał w nich udział 19-letni wtedy Janusz Meissner (1901-1978), późniejszy pisarz i międzywojenny instruktor w słynnej dęblińskiej Szkole Orląt. O jego drodze do kokpitu dwupłatowca i uczestnictwie w walkach, a także późniejszej karierze lotniczej i literackiej opowiadał w audycji dr Krzysztof Mroczkowski z Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.

1920. Bitwa, która ocaliła Europę. Unikatowy album Polskiego Radia >>>>

***

Tytuł audycji: Bohaterowie wielkiej bitwy

Prowadziła: Katarzyna Hagmajer-Kwiatek

Data emisji: 5.10.2020

Godzina emisji: 21.30