18 stycznia 1689 urodził się Monteskiusz, wielki francuski myśliciel epoki oświecenia, liberał, teoretyk postulujący ustrój konstytucyjny i trójpodział władzy.
Jasność umysłu
Monteskiusz, a właściwie Charles Louis de Secondat baron de la Brède et de Montesquieu pochodził ze szlacheckiej rodzinie o tradycjach prawniczych.
Swoje teorie wysuwał na drodze obserwacji, analizy i wyciągania wniosków. Wpisywał się ze swoimi poglądami w klimat epoki oświecenia. – Uważał, że umysł ludzki jest w stanie wszystko ogarnąć – podkreślała dr Żurowska w audycji "Alfabet filozofów" 2005 roku. – Twierdził, że dyscypliny nie są jeszcze tak podzielone, żeby specjalizacja wymagała specjalnej wiedzy.
Jego pionierska myśl szybko dała o sobie znać. W 1719 roku Monteskiusz zaproponował Akademii w Bordeaux, że opracuje rodzaj ankiety zwracając się do różnych uczonych w Europie, którzy na jego adres mieliby przesyłać swoje refleksje na temat historii świata.
Patrząc w przeszłość widział przyszłość
Monteskiusz z jednej strony upodobał sobie historię, badał przeszłość i ku niej się zwracał. Z drugiej patrzył przez pryzmat tych doświadczeń dalej i w sposób bardziej otwarty niż którykolwiek z mu współczesnych. Badacze jego twórczości i myśli widzą w nim człowieka szalenie nowoczesnego. W swoim ponadczasowym dziele – "Listach perskich" – krytykował porządek panujący we Francji przed rewolucją, stawiając Wielką Brytanię jako wzór do naśladowania.
Po dziś dzień jego koncepcja państwa, obok arystotelowskiej, uchodzi za jedną z podstawowych. Według francuskiego myśliciela, państwo jest wynikiem umowy społecznej jednostek. Dlatego jego najwyższym celem jest dbanie o bezpieczeństwo i wolność tych podmiotów.
W 1728 roku został wybrany do Akademii Francuskiej i wówczas podjął decyzję, że uda się w wielką podróż po Europie. Przez 3 lata przejechał Austrię, Węgry, Włochy, Niemcy, Holandię i Anglię obserwując zmiany jakie zachodziły w tym czasie w społeczeństwach, w sztuce i nauce. Z podróży przywiózł mnóstwo notatek, które segregowało podobno aż 20-stu sekretarzy.
Ojciec nauk społecznych
Ukoronowaniem jego myśli jest dzieło z 1748 roku "O duchu praw", które zostało zamieszczone w "Indeksie ksiąg zakazanych". To, że dzieło "O duchu praw" znalazło się na "Indeksie", a wcześniej bardzo mocno było zwalczane przez Sorbonę oraz przez jezuitów było nie do końca zrozumiałe. Monteskiusz bowiem, nie zaliczał się raczej do radykalnego nurtu oświeceniowego i nie krytykował Kościoła. Walka z pisarzem przyniosła oczywiście odwrotny skutek niż zakładano i jego dzieło stało się bardzo popularne.
– Ta książka tak jak cała myśl Monteskiusz wyrasta z bardzo charakterystycznej dla kultury francuskiego oświecenia i w ogóle europejskiego oświecenia fascynacji filozoficznymi podstawami – mówił prof. filozofii Marek Siemek w aud. "Alfabet filozofów" w 2005 roku. – Monteskiusz był, filozoficznie rzecz biorąc, bardzo wiernym i konsekwentnym uczniem Johna Locka i tradycji angielskiego empiryzmu.
Na podstawach myśli Monteskiusza dziś tak na prawdę opiera się cały nurt nauk społecznych i politycznych. – On uważał, że umysł ludzki powinien mieć naturalną dążność do porządkowania rzeczy i układania ich w jasne ciągi – zaznaczała dr Żurowska.
Posłuchaj audycji o filozofie oświecenia, którego myśl jest wciąż aktualna.
mb

29 sierpnia 1756 urodził się Jan Śniadecki, uczony epoki oświecenia. To jego Adam Mickiewicz skrytykował w balladzie "Romantyczność".

Wyrodny wychowanek jezuitów

Jan przyszedł na świat w ubogiej rodzinie mieszczańskiej w Żninie.

- Miał zaledwie 8 lat, gdy zaczął naukę w kolegium jezuickim w Poznaniu - słyszymy w audycji Tadeusza Bonika z cyklu "Ludzie nauki w anegdocie". - A jezuici mieli wówczas walne prawidło, którego nigdy z oka nie spuszczali, żeby całymi siłami zachęcać i przybierać do swojego zgromadzenia dobrą głową obdarzonych ludzi.

Tak też próbowali zrobić z młodym Janem. Tego jednak zbyt ciągnęło do akademickich ław: Śniadecki studiował w Krakowie, Getyndze i Paryżu. Później uczony stał się zagorzałym przeciwnikiem jezuitów, upatrując w prowadzonej przez nich działalności oświatowej źródła ciemnoty i zacofania.

Organizator i obrońca oświaty

- Będąc Polakiem, winienem moje usługi ojczyźnie - miał odpowiedzieć na propozycję objęcia stanowiska na uniwersytecie madryckim, które padło w Paryżu.

Do kraju wrócił w 1781 roku na wezwanie Komisji Edukacji Narodowej, by objąć Katedrę Matematyki i Astronomii w Szkole Wyższej Koronnej (obecnie Uniwersytet Jagielloński). Zaczął reformę i rozbudowę uniwersytetu. Organizatorską pracę przerwał upadek Rzeczpospolitej: musiał bronić dóbr uczelni przed targowiczanami. Dzięki Śniadeckiemu udało się uniknąć grabieży.  

Patriotą był nie tylko z mowy, ale i z czynu. W czasie powstania kościuszkowskiego objął funkcję członka komisji odpowiedzialnej za zbiórkę funduszy i prowiantu oraz rekrutację do powstańczej armii. Jako jeden z nielicznych nie został objęty amnestią przez władze zaborcze.

W latach 1807-15 pełnił funkcję rektora Uniwersytetu Wileńskiego. Na Wileńszczyźnie starał się zunifikować oświatę.

- Wprowadził jednolity program, jednolite podręczniki i zalecił weryfikację nauczycieli zakonników - słyszymy w audycji z 1976 roku.

Osiągnięcia naukowe

Śniadeckiemu nauka zawdzięcza nie tylko sprawną organizację oświaty. To on opracował polską terminologię matematyczną i astronomiczną.

- Był autorem najlepszego wówczas podręcznika algebry - słyszymy w audycji Tadeusza Bonika.

Odkrył, niezależnie od Heinricha Wilhelma Olbresa planetoidę Pallas. Był też popularyzatorem nauki: napisał popularnonaukową rozprawę dotyczącą teorii heliocentrycznej Kopernika. Wraz z młodszym bratem, Jędrzejem, w 1784 roku (a więc w rok po pionierskim locie braci Montgolfier) zbudował jeden z pierwszych na ziemiach polskich balonów.

"Mędrca szkiełko i oko"

Od 1819 roku Śniadecki zaczął krytykować rodzący się romantyzm. Upatrywał w nim powrotu do ciemnoty i zabobonności. Krytyka nie pozostała bez odzewu. Naukowy światopogląd Śniadeckiego skrytykował Mickiewicz w balladzie "Romantyczność", pisząc: "Czucie i wiara silniej mówi do mnie/ Niż mędrca szkiełko i oko".

bm/kor

2 grudnia 1814 zmarł markiz Donatien-Alphonse-François de Sade, francuski pisarz libertyński. To od jego naziska wywodzi się termin sadyzm.
Łamanie kulturowych zakazów

De Sade wywodził się ze znamienitej, choć zubożałej francuskiej rodziny arystokratycznej. W ciągu swojego siedemdziesięcioczteroletniego życia był wielokrotnie zamykany w więzieniach. Był przedstawicielem modnego wówczas libertynizmu. Wyznawcy libertynizmu propagowali życie w zgodzie ze skrajnie pojmowaną wolnością jednostki. Według nich człowiek miał stać ponad prawem, religią, czy moralnością. Wolność tę miałoby się osiągnąć poprzez podążanie za wszelkimi pragnieniami i instynktami.
- Sade twierdził, że ludziom został narzucony przez system moralności chrześcijańskiej sprzeczny z naturą sposób zachowania - mówił w audycji Elizy Bojarskiej z cyklu "Anegdoty i fakty" historyk, autor książki "Wiek markiza de Sade", prof. Jerzy Łojek. - Ci, którzy idą za wskazaniem cnoty, moralności, narażają się na potworne nieszczęście.

Na zdjęciu: Pierwsza strona pierwszego wydania dzieła de Sade'a "Justyny czyli nieszczęścia cnoty" z 1791 roku, źr. Wikimedia Commons/dp
La Coste - stolica libertynizmu
Ze swojego zamku w La Coste, w Prowansji, de Sade stworzył libertyński ośrodek wolności, gdzie wraz z oddaną mu grupą ludzi o podobnych poglądach oddawał się wyuzdanym, pełnym przemocy praktykom seksualnym.
- Sade jako człowiek był wyraźnie lubiany przez ludzi, którzy go znali, którzy z nim współżyli, przez kobiety, nad którymi się znęcał - twierdził historyk w audycji z 1984 roku.

Więzień Bastylii, zwolennik Rewolucji
Po szeregu afer seksualnych, uznanego za niebezpiecznego dla otoczenia, de Sade uwięziono w Bastylii. To w murach paryskiej twierdzy powstały jego książki, w tym m.in. "Justyna, czyli nieszczęścia cnoty" i "120 dni Sodomy". Z okien więzienia markiz krzyczał "Na pomoc, mordują więźniów Bastylii!!!". W obawie przed reakcją paryskiego ludu naczelnik więzienia zdecydował o przeniesieniu kłopotliwego więźnia do zakładu dla obłąkanych w Charenton. De Sade pozostał w nim do 2 kwietnia 1790. Po wyjściu na wolność stał się zagorzałym orędownikiem Rewolucji Francuskiej. W czasach Rządów Terroru cudem uniknął śmierci.

Na zdjęciu: Portret markiza de Sade w zaawansowanym wieku, źr. Wikimedia Commons/dp
Ofiara "czarnej legendy"?
- Jemu współcześni przypisywali mu różne zbrodnicze eksperymenty, wychodząc z pogłosek, lub nawet faktów, ale tak to zwielokrotniali, w tak przesadny sposób przedstawiali, że urastał do rangi zbrodniarza - twierdził prof. Jerzy Łojek.
Markiz został ponownie uwięziony za swoje publikacje w 1801 roku. De Sade dopełnił życia w Charenton, zamienionym na ośrodek odosobnienia dla chorych umysłowo. Podobno miał tam tuż przed śmiercią kolejną kochankę w osobie nastoletniej córki pracownika ośrodka.
O burzliwym życiu markiza de Sade i założeniach libertynizmu posłuchaj w archiwalnej audycji Elizy Bojarskiej.

bm