18 stycznia 1689 urodził się Monteskiusz, wielki francuski myśliciel epoki oświecenia, liberał, teoretyk postulujący ustrój konstytucyjny i trójpodział władzy.
Jasność umysłu
Monteskiusz, a właściwie Charles Louis de Secondat baron de la Brède et de Montesquieu pochodził ze szlacheckiej rodzinie o tradycjach prawniczych.
Swoje teorie wysuwał na drodze obserwacji, analizy i wyciągania wniosków. Wpisywał się ze swoimi poglądami w klimat epoki oświecenia. – Uważał, że umysł ludzki jest w stanie wszystko ogarnąć – podkreślała dr Żurowska w audycji "Alfabet filozofów" 2005 roku. – Twierdził, że dyscypliny nie są jeszcze tak podzielone, żeby specjalizacja wymagała specjalnej wiedzy.
Jego pionierska myśl szybko dała o sobie znać. W 1719 roku Monteskiusz zaproponował Akademii w Bordeaux, że opracuje rodzaj ankiety zwracając się do różnych uczonych w Europie, którzy na jego adres mieliby przesyłać swoje refleksje na temat historii świata.
Patrząc w przeszłość widział przyszłość
Monteskiusz z jednej strony upodobał sobie historię, badał przeszłość i ku niej się zwracał. Z drugiej patrzył przez pryzmat tych doświadczeń dalej i w sposób bardziej otwarty niż którykolwiek z mu współczesnych. Badacze jego twórczości i myśli widzą w nim człowieka szalenie nowoczesnego. W swoim ponadczasowym dziele – "Listach perskich" – krytykował porządek panujący we Francji przed rewolucją, stawiając Wielką Brytanię jako wzór do naśladowania.
Po dziś dzień jego koncepcja państwa, obok arystotelowskiej, uchodzi za jedną z podstawowych. Według francuskiego myśliciela, państwo jest wynikiem umowy społecznej jednostek. Dlatego jego najwyższym celem jest dbanie o bezpieczeństwo i wolność tych podmiotów.
W 1728 roku został wybrany do Akademii Francuskiej i wówczas podjął decyzję, że uda się w wielką podróż po Europie. Przez 3 lata przejechał Austrię, Węgry, Włochy, Niemcy, Holandię i Anglię obserwując zmiany jakie zachodziły w tym czasie w społeczeństwach, w sztuce i nauce. Z podróży przywiózł mnóstwo notatek, które segregowało podobno aż 20-stu sekretarzy.
Ojciec nauk społecznych
Ukoronowaniem jego myśli jest dzieło z 1748 roku "O duchu praw", które zostało zamieszczone w "Indeksie ksiąg zakazanych". To, że dzieło "O duchu praw" znalazło się na "Indeksie", a wcześniej bardzo mocno było zwalczane przez Sorbonę oraz przez jezuitów było nie do końca zrozumiałe. Monteskiusz bowiem, nie zaliczał się raczej do radykalnego nurtu oświeceniowego i nie krytykował Kościoła. Walka z pisarzem przyniosła oczywiście odwrotny skutek niż zakładano i jego dzieło stało się bardzo popularne.
– Ta książka tak jak cała myśl Monteskiusz wyrasta z bardzo charakterystycznej dla kultury francuskiego oświecenia i w ogóle europejskiego oświecenia fascynacji filozoficznymi podstawami – mówił prof. filozofii Marek Siemek w aud. "Alfabet filozofów" w 2005 roku. – Monteskiusz był, filozoficznie rzecz biorąc, bardzo wiernym i konsekwentnym uczniem Johna Locka i tradycji angielskiego empiryzmu.
Na podstawach myśli Monteskiusza dziś tak na prawdę opiera się cały nurt nauk społecznych i politycznych. – On uważał, że umysł ludzki powinien mieć naturalną dążność do porządkowania rzeczy i układania ich w jasne ciągi – zaznaczała dr Żurowska.
Posłuchaj audycji o filozofie oświecenia, którego myśl jest wciąż aktualna.
mb

– Ze względu na cechy swojego usposobienia był człowiekiem bardzo ujmującym, sympatycznym, jednającym sobie zaufanie – mówił historyk Andrzej Notkowski w aud. "Kronika niezwykłych Polaków" z 2002 roku. – Tomasz Zan szybko zyskał wielki autorytet wśród wileńskiej młodzieży akademickiej i wywierał silny wpływ na tamtejsze środowisko studenckie.
Tomasz Zan miał już doświadczenie pracy w podobnej organizacji, ponieważ był współzałożycielem Towarzystwa Filomatów utworzonego 1 października 1817.
Zła i dobra energia
Założyciel Promienistych twierdził, że wokół człowieka pewne niewidzialne siły roztaczają pozytywną energię. Kiedy żyje on według zasad moralnych staje się on dobry i piękny, kiedy odrzuca te zasady energia wokół niego staje się negatywna. Zan stworzył też ideę miłości promienistej, która miała rozwijać się tylko w sferze duchowej i wzbogacać wnętrza młodych ludzi.

Promieniści funkcjonowali zaledwie miesiąc. Zbierali się na wspólne czytanie poezji, wykonywanie własnych utworów. Życie wiedli skromne i pozbawione nadmiernych przyjemności. Do ideałów promienistości należały: prawda, dobro i piękno i do nich mieli dążyć członkowie towarzystwa.
Promieniści nie mieli w planach działań narodowowyzwoleńczych. Jednak zarówno przemówienia samego Zana, jak i członków związku były mocno nacechowane treściami narodowymi i wątkami patriotycznymi.

Oddał wolność za młodzież
Na bazie Promienistych w październiku 1820 powstało Towarzystwo Filaretów, na czele którego stanął ponownie Tomasz Zan. Za działalność w tych stowarzyszeniach przyjaciel młodzieży został skazany na rok ciężkiego więzienia w Orenburgu, a potem na zesłanie.
– Podczas śledztwa rozpoczętego w 1823 roku po aresztowaniach w Towarzystwie Filaretów obciążył się sam winą za wszelkie ujawnione przez rosyjską policję działania młodzieży – wyjaśniał Andrzej Notkowski. – Chronił w ten sposób swoich kolegów, ale i, co najważniejsze, zapobiegł wykryciu istnienia i roli Towarzystwa Filomatów.
Przez 13 lat przebywał na zesłaniu na Syberii. Jego ofiara i nieugięta postawa podczas śledztwa zostały wspomniane przez Adama Mickiewicza w III części "Dziadów". Sam Zan był poetą, choć przez badaczy literatury oceniany był raczej jako niezbyt lotny. Jak przystało na poetę epoki romantyzmu nawiązywał w swoich utworach do motywów ludowych.
– Warto powiedzieć, że pamięć po Tomaszu Zanie dość długo pozostawała obecna w kręgach polskiej patriotycznej młodzieży – mówił Andrzej Notkowski. – Jedna z młodzieżowych konspiracji działających w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku nosiła właśnie jego imię.
mb

Jean-Paul Sartre, filozof egzystencjalista i pisarz zmarł 15 kwietnia 1980 roku.

– Był to człowiek dobry, pełen prawdziwej życzliwości dla ludzi, ciekaw świata i ludzi – mówił o filozofie Jerzy Lisowski, krytyk literacki. – Jednocześnie niezwykle gwałtowny i wzgardliwy wobec tych, których nie lubił. Miał prawo do tej wzgardy i nienawiści, bo sam siebie nienawidził najbardziej. Nienawidził w sobie drobnomieszczanina.

Literackie zapędy

– Sartre właściwie do końca życia uważał się za pisarza, chociaż także był redaktorem – podkreślał krytyk i pisarz Wojciech Natanson w 1980 roku. – Był on połączeniem filozofa z pisarzem.

System filozoficzny Sartre’a według Natansona streszczają dwie książki: "Byt i nicość" oraz "Egzystencjalizm jest humanizmem". Jego filozofia oczywiście przenikała do wszystkich jego utworów, nie tylko typowych rozpraw filozoficznych, np. do dramatu "Mucha".Zdaniem, które streszcza filozofię Sartre’a jest: "Istnienie wyprzedza istotę i sprawuje nad nią zwierzchnictwo".

Egzystencjalizm jako kierunek filozoficzny był wyjątkowo przesiąknięty literaturą. Powieści – manifesty egzystencjalistyczne pisali obok Sartre’a, także Albert Camus i Miguel de Unamuno.

Posłuchaj dyskusji na temat powiązań między powieściami a filozofią Sartre’a: prof. Jerzy Szacki, dr Andrzej Kasia, dr Tadeusz Mrówczyński.

Nz: Jean-Paul Sartre i Simone de Beauvoir pod pomnikiem Balzaca (ok. 1920), źr. Archiwum Gallimard w Paryżu, Wikipedia/dp

Sartre po polsku

W latach 60. Sartre podupadł na zdrowiu z powodu nałogowego zażywania amfetaminy i nadużywania alkoholu. Głośna stała się jego odmowa przyjęcia literackiej Nagrody Nobla za autobiograficzną powieść "Słowa" w 1964 roku. Sartre uzasadnił tę decyzję tym, że żaden człowiek nie powinien być "uwieczniony" za życia. Odmówił także przyjęcia Legii Honorowej i profesury w Collège de France. Uważał, że wszystkie te honory ograniczyłyby jego wolność.

– Pojechałem do niego zrobić wywiad do gazetki studenckiej, przyjął mnie niezwykle serdecznie i miło – mówił tłumacz Jerzy Lisowski, który poznał Sartre’a w 1945 roku. – Potem zetknąłem się z nim po 12 latach, kiedy pojechałem robić numer francuskiej "Twórczości" i poprosiłem go o duży tekst. Napisał tekst olbrzymi 100-stronnicowy – "Marksizm i egzystencjalizm", który był punktem wyjścia do jego następnej książki "Krytyka rozumu dialektycznego".

Tekst początkowo nie był znany we Francji, ponieważ najpierw został wydany w polskim tłumaczeniu. – Jest to znakomity pisarz i uważam, że jego wielka rola polityczna, myśliciela, przywódcy pokolenia przysłoniło trochę pisarza – podkreślał Jerzy Lisowski.

Zafascynowany polską literaturą

W 1962 roku Jerzy Lisowski przeprowadził z Jean-Paulem Sartre’em i jego towarzyszką życia Simone de Beauvoir podczas ich wizyty w Polsce wywiad. Zapytany o plany pisarskie Sartre powiedział:

– Sztuki piszę dość rzadko, jedynie wtedy, kiedy odczuwam potrzebę, na razie tej potrzeby nie czuję, będę zajmował się Flaubertem, potem będę kontynuował "Krytykę dialektycznego rozumu", a później chciałbym napisać małe opowiadanie o charakterze społeczno-literackim dotyczącym naszego dzisiejszego stosunku do świata – zdradzał w 1962 roku Jean-Paul Sartre.

– W literaturze polskiej znajduję coś w rodzaju odrodzenia problemu literackiego – mówił filozof. – Literatura jest zjawiskiem złożonym, które zakłada w samym wnętrzu dzieła cały szereg dystansów, planów i sporów. Wy mieliście straszną historię wojny i trudny okres powojenny. Ludzie tacy, jak np. Brandys przeżyli cały ten okres, kiedy dziś tworzą to wszystko odbija się w ich dziele.

Poglądy Sartre'a

W 1972 wylew krwi do mózgu pozbawił Sartre'a wzroku. Poważna choroba nie zahamowała jednak jego działalności: swoje książki i artykuły dyktował, wciąż prowadził debaty i angażował się politycznie. Przez wiele lat wspierał politykę ZSRR, racjonalizując działania komunistów czy nawet usprawiedliwiając wielki terror. Pod koniec życia określił się jednak jako anarchista.

Zmarł 15 kwietnia 1980 w Paryżu w wieku 75 lat na obrzęk płuc. Na jego pogrzebie zebrało się 50 tysięcy osób.

mb