Wokół wybuchu reaktora w elektrowni atomowej na Ukrainie w 1986 roku narosło wiele mitów. Na HBO pojawił się znakomity serial fabularny, który na wielu płaszczyznach pokazuje tą gigantyczną katastrofę.

Gość audycji zwracał uwagę, że na wysoki poziom produkcji HBO wpływ miała swoboda twórców serialu w realizacji autorskiej wizji. - Przeprowadziłem wywiad z reżyserem serialu Johanem Renckiem, który powiedział, że HBO nie wchodziło mu w paradę podczas realizacji produkcji. To jeden z koronnych przykładów na to, że jeśli damy twórcy wolną rękę to dostajemy coś wyjątkowego – podkreślał  krytyk.

W serialu pokazano są różne postawy ludzi wobec tego wydarzenia. – Twórcy pokazali także pozytywnych bohaterów, walczących z systemem, chcących ostrzec i uratować jak najwięcej osób. Oglądamy walkę ludzi, którzy mają swoje ideały, i pomimo tego że dorastali w tym systemie, mówią że nie przekroczą pewnej granicy – mówił Dawid Muszyński.

26 kwietnia 1986 doszło do wybuchu reaktora nr 4 w elektrowni atomowej Czernobylskaja koło Prypeci na Ukrainie. Jedna z największych katastrof przemysłowych XX wieku zasiała ziarno strachu przed energią nuklearną w umysłach większości mieszkańców Europy.

W pobliżu Czarnobyla leżało 50-tysięczne miasto Prypeć. Było to miasto zasiedlone głównie przez pracowników elektrowni jądrowej im. Włodzimierza Lenina. Spokojne życie mieszkańców radykalnie zmieniło się 26 kwietnia 1986 roku. Awaria reaktora nr 4 zasiała ziarno strachu przed energią nuklearną w umysłach większości mieszkańców Europy.

Więcej w zapisie audycji.

Rozmawiał Łukasz Adamski

PR24/ka

____________________ 

Data emisji: 15.05.2019

Godzina emisji: 22:06

Odpowiedzi na te pytania udziela fizyk dr inż. Marek Rabiński z Zakładu Badań Plazmy Narodowego Centrum Badań Jądrowych, członek Stowarzyszenia Ekologów na rzecz Energii Nuklearnej, eksplorator czarnobylskiej zony. 

Czarnobyl - katastrofa, której nie dało się ukryć

Rozmowę na temat katastrofy czarnobylskiej warto zacząć od tego, że do dziś nie ma zgody co do tego, jak przebiegała awaria.

Dr Marek Rabiński: Przedstawiając ciąg wydarzeń w ogromnym skrócie – w elektrowni prowadzono eksperyment, którego celem było sprawdzenie, jak długo wirnik turbiny, która nagle zostaje wyłączona, jest w stanie dostarczyć prądu na potrzeby technologiczne. Takie badanie powinno być przeprowadzone na etapie rozruchu reaktora, ale zespół musiał się wtedy pochwalić z okazji obchodów dnia energetyka jakimś sukcesem i było to włączenie do sieci bloku energetycznego elektrowni w Czarnobylu.

Zajmujący się tematem Czarnobyla badacze są zgodni co do tego, że reaktor został doprowadzony do stanu, który odbiegał od normalnych warunków eksploatacji. Żeby ratować sytuację, wciśnięto przycisk zrzutu prętów, które zatrzymują reaktor. Operatorzy nie zdawali sobie sprawy, że błąd w konstrukcji reaktora (zakończenia prętów zawierały grafitowy element, który moderował neutrony) spowoduje wydzielenie się ogromnych ilości ciepła. Sytuację można porównać do próby zatrzymania samochodu, w którym po naciśnięciu hamulca auto najpierw przyspiesza, a dopiero później rozpoczyna hamowanie.

Lekarstwo zabiło pacjenta… Do tego momentu panuje zgodność co do przebiegu katastrofy. Tymczasem kolejne wydarzenia do dziś pozostają przedmiotem sporów.

Według wersji propagowanej przez wiele lat i ukazanej w serialu "Czarnobyl" – błąd obsługi doprowadził do eksplozji, która z kolei spowodowała zawalenie się pokrywy reaktora. Każdy rozsądnie myślący fizyk jądrowy zdaje sobie sprawę, że ta wersja wydarzeń jest absurdem. Przede wszystkim nie było tam wystarczającej siły do wysadzenia pokrywy. Po drugie na płycie reaktora znajdował się wówczas jeden z techników, który poparzony parą wydostał się z hali na korytarz, został wyniesiony przez kolegów, przewieziony do szpitala, gdzie zmarł 30 godzin później od poparzeń. Gdyby doszło do potężnej eksplozji niszczącej pokrywę, z tego człowieka nie zostałoby już wtedy nic. Poza tym jest powszechnie znanym i bezspornym faktem, że kilku operatorów zostało wysłanych, by ręcznie opuścić pręty, które do końca nie opadły w głąb kanałów. Musieli oni wejść na płytę reaktora. Jak mieliby to zrobić, gdy płyta – zgodnie z omawianą teorią – była wtedy nachylona pod kątem 55 stopni? Dodajmy, że pod nią powinno znajdować się roztopione paliwo jądrowe o temperaturze 2600 stopni, z którego buchała na wysokość 1,5 km łuna płomieni. To po prostu absurd.

Elektrownia w Czarnobylu po katastrofie. PAP/TASS

Co w takim razie pańskim zdaniem się tam wówczas wydarzyło?

40 sekund po wyłączeniu reaktora nastąpił wstrząs, który – jak opisuje to Anatolij Diatłow, najwyższy rangą inżynier przebywający w elektrowni w chwili katastrofy – spowodował, że kurz opadł z kartonowo-gipsowej "podsufitki" w sterowni. Podwieszana konstrukcja po rosyjsku nazywa się "fałszywym sufitem", co osoby niezbyt dobrze znające język interpretują jako "niestarannie wykonany strop". Stąd na filmach sceny bloków betonu spadających na głowy obsługi elektrowni. Diatłow próbował dostać się na płytę reaktora, najpierw ze sterowni na poziomie 10 m wąskimi schodami musiał wejść (winda była nieczynna) na poziom 32,5 m. Korytarzyk na reaktor okazał się zatarasowany aluminiową osłoną rur, więc nie chcąc jej niszczyć, poszedł do hali turbin. Tymczasem w hali turbin w efekcie wstrząsu zerwał się jeden z przewodów hydraulicznych, tryskający olej chlusnął na tablicę rozdzielczą, powodując zwarcie, od którego olej się zapalił. To przez to zwarcie zgasło oświetlenie, a winda na płytę reaktora nie działała. To do tego pożaru – wbrew temu, co pokazano w serialu – wezwano straż pożarną. Pożar zaczął przenosić się na jedną z turbin. A rozmowy dyspozytorki z remizami okolicznych straży miały miejsce, ale ponad godzinę później.

Jeśli pożar wybuchł najpierw na zewnątrz reaktora, to skąd radioaktywne wyziewy?

W reaktorach RBMK para na turbiny jest wytwarzana bezpośrednio w reaktorze. Pozbawione chłodzenia elementy paliwowe – pomimo fizycznego wygaszenia reaktora – wydzielały ciepło, rozgrzewały się do wysokich temperatur, a część zaczęła pękać. Uwalniane z tych pęknięć produkty rozszczepienia razem z parą były przenoszone rurociągami na turbiny w hali turbin. Z pękających elementów uwalniały się też lotne i palne produkty rozszczepienia, które po wielu godzinach nad zaworami bezpieczeństwa na górnej płycie reaktora zaczęły tworzyć gejzery płomieni. Ogień zaczął się rozprzestrzeniać, ale dopiero 27 kwietnia koło godziny 19. W końcu 28 kwietnia po północy objął też dach nad halą reaktora.

Akcję gaszenia widzimy w pierwszym odcinku serialu, ale w rzeczywistości był to wtedy dach nad halą turbin. Sama pokrywa reaktora została naruszona dopiero po wielu dobach zrzutów bloków ołowiu, piasku, boru, dolomitu i gliny. Nierównomierne zrzuty spowodowały przechylenie pokrywy – tak jak przekrzywia się nierówno obciążona pokrywka garnka.

Skoro tak, to skąd się wziął grafit, który rzekomo był porozrzucany wokół elektrowni i na dachu przepalonej konstrukcji?

Nikt z pracowników obsługi reaktora nie potwierdza obecności grafitu w pierwszych godzinach po zainicjowaniu awarii, można to sprawdzić w protokołach sporządzonych podczas przesłuchań personelu po wypadku. Taki grafit byłby rozgrzany do temperatury ok. 200 stopni – wątpię, że obsługa elektrowni pominęłaby taki obiekt. Natomiast wspomina o tym żona jednego z poległych strażaków, kiedy opisuje przylepianie się butów męża do dachu. Ale ona przecież nie widziała tego na własne oczy, a buty jej męża były lepkie od masy bitumicznej pokrywającej dach hali turbin, a nie od grafitu.

Dopiero w fazie po przepaleniu dachu nad halą reaktora, przechyleniu pokrywy reaktora pod ciężarem niesymetrycznie zrzucanych materiałów – bloki grafitu były wyrzucane przez eksplozje termiczne kolejnych prętów paliwowych. Wypełnione lotnymi produktami rozszczepienia elementy paliwowe zachowywały się jak wrzucone do ogniska puszki gazowanych napojów, pękające pod wpływem ciepła i przy okazji rozrzucające polana drewna.

Sterownia reaktora nr 1 w Czarnobylu - bliźniacza do sterowni reaktora nr 4, który uległ awarii. PAP/TASS

Sytuacja jednak zdawała się poważna, skoro Moskwa wysłała na miejsce swoich wysłanników w postaci prof. Walerija Legasowa i wicepremiera Borysa Szczerbiny.

Oni oczywiście nie lecieli do Czarnobyla razem, to skrót, który zastosowali scenarzyści. Legasow (jeden z zastępców dyrektora Instytutu Kurczatowa) 26 kwietnia przyjechał na seminarium w ministerstwie, tam kończono kompletować ekipę specjalistów wysyłanych do elektrowni, brakowało kogoś na szefa zespołu i padło na niego. O godzinie 15 wyleciał z Moskwy do Kijowa, z Kijowa do elektrowni przyjechał przydzieloną mu czarną wołgą, na miejscu zorientował się, że doszło do rozszczelnienia reaktora. Następnego dnia wieczorem jego bezpośredni przełożony Anatolij Aleksandrow (postać pominięta w serialu) po informacji o wzmagającym się pożarze, podczas rozmowy telefonicznej zasugerował zrzuty ze śmigłowców.

Wicepremier Szczerbina został wyznaczony do koordynowania działań rządu – początkowo związanych z akcją zrzutu materiałów, a potem likwidacji skutków awarii. On w Moskwie wyznaczał poszczególnym ministrom zadania do wykonania.

To pamiętamy z serialu: zrzuty z helikopterów mieszaniny piasku, boru, ołowiu, dolomitu i gliny. Dlaczego użyto właśnie tych substancji?

Legasow, Aleksandow i inni podeszli do tego tak jak każdy, kto próbuje ugasić pożar – zasypać piaskiem, odciąć dopływ powietrza. Ołów zastosowano ze względu na jego niską temperaturę topnienia – miał stworzyć swego rodzaju plombę nad rdzeniem reaktora. Dolomit w podwyższonych temperaturach wydziela dwutlenek węgla. Boru użyto ze względu na jego właściwości pochłaniania neutronów, co wydawało się niektórym niezbędne do wyeliminowania możliwości powtórnego zainicjowania pracy reaktora. Tymczasem materiały te, tworząc izolację termiczną, spowodowały wzrost temperatury. Rozgrzane paliwo zaczęło się przetapiać. Wypada jeszcze zaznaczyć, że uran w prętach paliwowych nie ma postaci metalu, tylko spieków ceramicznych. Więc topienie paliwa jest topieniem substancji podobnej do lawy wulkanicznej.

W serialu postawiono sensacyjną tezę, że jeśli dostanie się ono do zbiornika wody, który znajdował się pod spodem, to dojdzie do eksplozji o sile 4-5 megaton. Czy naprawdę groziła nam katastrofa, która mogła zamienić Europę Środkową w atomowe pustkowie?

Eksplozja o sile 4 megaton trotylu faktycznie zmiotłaby najbliższą okolicę z powierzchni ziemi, a słyszana byłaby nawet w Mińsku. Tylko że ten absurdalny scenariusz był wytworem chorobliwej wyobraźni doradców debatujących w Moskwie o sytuacji na peryferiach Ukrainy. Przeliczyli oni ilość uranu i plutonu, które to pierwiastki znajdowały się w reaktorze, na moc hipotetycznej bomby, którą mogliby z tej ilości materiału zbudować. Nie wzięli jednak pod uwagę tego, że do produkcji bomby korzysta się z zupełnie innych izotopów tych pierwiastków. Ogródek o wymiarach 20x20 m w warstwie o głębokości 1 m zawiera 2 kg uranu, 6 kg toru i 0,8 kg promieniotwórczego potasu K-40, ale bomby się z tego na działce nie zbuduje. Brali też pod uwagę scenariusz, że zetknięcie się wody ze wzbogaconym paliwem rozpoczyna akcję rozszczepienia.

Jak na razie brzmi to groźnie.

Ale jest absurdalne. Paliwo o niskim wzbogaceniu po trzech latach eksploatacji w reaktorze było "zatrute" tymi produktami rozszczepienia, które pochłaniają neutrony. Gdyby paliwo zetknęło się z wodą, to oczywiście jego temperatura wygotowałaby jej część, ale o jakiejkolwiek eksplozji nie mogłoby być mowy.

To po co w takim razie samobójcza misja trzech ochotników, którzy mieli za zadanie zamknięcie zaworów pod reaktorem?

Trudno się dziwić, że podejmowano najróżniejsze akcje, by ograniczyć ewentualne skutki awarii. Co do samej "samobójczej misji", to ci trzej wbrew bezmyślnie powtarzanym mitom niczym nie ryzykowali. Dwóch z nich żyje do dziś, jeden jest nawet przewodniczącym samorządu pracowniczego w ukraińskiej elektrowni jądrowej. Trzeci zmarł w 2005 roku, po przejściu na emeryturę po przepracowaniu 45 lat w atomistyce. Nie wchodzili tam zresztą w strojach płetwonurków – nosili standardowe kombinezony gazoszczelne, a woda sięgała do kostek, w jednym miejscu do połowy łydek.

Chyba największe wrażenie na widzach serialu robi przedstawienie skutków choroby popromiennej…

Przedstawienie samych skutków choroby jest bliskie prawdy. Bąble, oparzenia – to wszystko występuje przy chorobie popromiennej i jest to dobrze oddane na filmie.

Ale w serialu przedstawiono obdrapaną, brudną umieralnię gdzieś na prowincji kraju trzeciego świata, podczas gdy moskiewski szpital w rzeczywistości jest nowoczesny, przestronny i dobrze wyposażony – między innymi w namioty tlenowe. Chodziło o to, że osoby cierpiące w wyniku choroby popromiennej umierały często w wyniku zakażeń – organizm traci po prostu funkcje odpornościowe. Ci, którzy przeżyli ten etap, umierali też często w wyniku odwodnienia wywołanego biegunką. Ale większość ze 134 hospitalizowanych – tych, którzy przetrwali tak zwaną "fazę jelitową" choroby – żyje do dziś.

Ile osób zginęło w takich męczarniach?

28 osób zmarło w wyniku choroby popromiennej. Ale awaria bezpośrednio spowodowała śmierć 31 ofiar, w tym 2 osób od obrażeń i jednej na zawał. Dodatkowo przy budowie Sarkofagu zginęło 11 osób – na skutek przygniecenia belką, zderzenia samochodów (4), zaczepienia łopatek śmigłowca o liny dźwigu (4), samobójstwa po śmierci żony, oraz zawału serca po wezwaniu do komitetu partii w celu złożenia wyjaśnień (co wydaje się wręcz groteskowe).

Wyobraźmy sobie hipotetyczną sytuację: do podobnej awarii dochodzi – dajmy na to – we Francji, gdzie dziś funkcjonują 54 elektrownie atomowe. Czy ze skutkami awarii Francuzi walczyliby w podobny sposób do tego, w jaki próbowali sobie poradzić walczący ze skutkami Czarnobyla?

W energetyce zachodniej oraz w radzieckich reaktorach WWER (typu "żarnowieckiego") nie ma możliwości doprowadzenia do takiego wypadku. Reaktor czarnobylski był nieprzewidywalny, dodatkowo przed samymi pracownikami elektrowni ukryto jego wady konstrukcyjne. Pytanie o awarię czarnobylską to też pytanie o to, jakie doświadczenia można wynieść z tej sytuacji. Prawdę mówiąc – trudno wynieść jakiekolwiek, bo nikt nie używa tego typu reaktora.

Chce pan powiedzieć, że ponad trzy dekady po wydarzeniach czarnobylskich niczego się nie nauczyliśmy?

W atomistyce na całym świecie stosuje się zasadę zapobiegania nawet wydarzeniom, które wydarzyć się nie mogą. Dlatego nad reaktorami buduje się bariery, które mają zatrzymać efekty najbardziej nieprawdopodobnych awarii. To część strategii, którą określa się jako "obronę w głąb", a która polega na tym, że analizuje się wszystkie, teoretycznie nawet niemożliwe scenariusze wydarzeń i projektuje rozwiązania zabezpieczające przed ich skutkami. Rozwiązaniem zainspirowanym awarią czarnobylską jest obecnie budowanie pod nowymi reaktorami piwnic wyprofilowanych w kształt wachlarza. Dzięki temu, nawet jeśli dojdzie do przegrzania i przetapiania się paliwa, to będzie ono zastygało, spływając po rozszerzającej się w dół powierzchni, zapobiegającej gromadzeniu się materiału radioaktywnego w zagłębieniu.

Oczywiście Czarnobyl to też przykład, z którego czerpie się wnioski dotyczące prowadzenia dużych operacji w przypadku skażeń radioaktywnych, a przykład Polski jest tutaj bardzo chwalony.

Mówi pan o tym, że jeszcze przed podaniem oficjalnej informacji o katastrofie w Polsce na masową skalę podawano dzieciom płyn Lugola, który zapewniał organizmowi taką dawkę jodu, że ten nie pochłaniał radioaktywnego izotopu, który krążył wtedy po atmosferze. Tymczasem prof. Zbigniew Jaworowski, pomysłodawca i koordynator akcji, pod koniec życia twierdził, że była ona w gruncie rzeczy niepotrzebna.

Słowa prof. Jaworowskiego są często błędnie interpretowane. To bardzo dobrze, że w Polsce podano wówczas prewencyjnie płyn Lugola – w końcu nic nie było wówczas wiadomo, jak sytuacja się rozwinie. Obawiano się, że może jeszcze pojawić się fala znacznie wyższego skażenia.

Prof. Jaworowskiemu chodziło raczej o to, że taka dawka substancji promieniotwórczych, jakie dostały się nad Polskę – jak się później okazało – nie wymagała aż tak szeroko zakrojonej akcji. To sytuacja analogiczna do tej, w której widząc dziecko wbiegające na jezdnię na wszelki wypadek natychmiast ściągamy je na chodnik, a dopiero później konstatujemy, że spokojnie zdążyłoby przejść przez ulicę przed nadjeżdżającym autobusem.

Pan jest stałym bywalcem czarnobylskiej zony. Jak wygląda ten obszar obecnie?

Przede wszystkim poziom promieniowania w Strefie jest o jedną trzecią niższy niż w Warszawie. W Polsce promieniowanie jest wyraźnie wyższe niż na Ukrainie, bo gleba jest bardziej kamienista, a to właśnie z kamieni uwalnia się radon – wprowadzający największy wkład w poziom naturalnego promieniowania. W Europie Zachodniej naturalne tło promieniowania jest jeszcze wyższe, bo skalistość gleby bardziej przypomina nasze rejony podgórskie.

Od listopada 1986 roku czwarty blok reaktora jest obudowany Sarkofagiem, który od trzech lat jest zakryty kolejną konstrukcją – szczelną powłoką tak zwanej Arkady. Mało się o tym mówi, ale jej zadaniem jest umożliwienie w najbliższej przyszłości definitywnego rozebrania zniszczonej konstrukcji dawnego reaktora.

Od 30 lat Strefa to także wielki rezerwat przyrody.

Na obszarze o powierzchni księstwa Luksemburg zwierzęta czują się swobodnie, dawny zbiornik wody chłodzącej elektrowni stał się podstawą całego ekosystemu złożonego z ryb, orłów rybołowów, żab, bocianów, wydr i bobrów.

Od Euro 2012 starano się też promować turystykę i doprowadzono do tego, że jest to coraz chętniej odwiedzane miejsce turystyczne. W zeszłym roku osiągnięto poziom ponad 60 tys. turystów. Niestety wiąże się z tym "zadeptywanie" przyrody przez watahy pseudoturystów z hot-dogiem i watą cukrową w ręku. A przyciąga ich do tego miejsca naciągana mitologia, tworzona przez bijące rekordy oglądalności produkcje, których scenariusze moim zdaniem niewiele wspólnego mają z prawdą o wydarzeniach sprzed 36 lat.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski, PolskieRadio24.pl

Science fiction w komputerowym wydaniu

20 marca 2007 roku została wydana gra "S.T.A.L.K.E.R: Cień Czarnobyla". Jej twórcy – ukraińskie studio GSC Game World – o rozpoczęciu pracy nad nią poinformowali już w 2001 roku, jednak data jej premiery była stale przez nich przesuwana. Pierwszy człon tytułu gry nawiązuje do powieści "Piknik na skraju drogi" Arkadija i Borisa Strugackich, rosyjskich pisarzy science fiction, ale również do nakręconego na jej podstawie filmu "Stalker" Andrieja Tarkowskiego z 1979 roku.
Już 22 sierpnia 2008 roku ukazał się prequel gry – "S.T.A.L.K.E.R: Czyste Niebo". Rok później pojawiła się w sprzedaży trzecia i jak dotąd ostatnia gra komputerowa osadzona w tym uniwersum – "S.T.A.L.K.E.R: Zew Prypeci". Studio GSC Games od paru lat pracuje nad grą "S.T.A.L.K.E.R 2", której premiera jest przewidziana na ten rok.

Anomalie, mutanty i artefakty

Akcja tych gier dzieje się w latach 2011-2012 w tak zwanej Zonie. Według fabuły, w roku 1986 w strefie ochronnej, zlokalizowanej w najbliższej okolicy elektrowni jądrowej w Czarnobylu, zaczęto przeprowadzać liczne eksperymenty na ludziach, zlecone przez rząd ZSRR. Badania były ściśle tajne, a ich celem miało być stworzenie zbiorowej ludzkiej świadomości – noosfery. W 2006 roku doświadczenia wymknęły się spod kontroli i doszło do wybuchu, który sprawił, że noosfera uległa zniekształceniu i zaczęła się niekontrolowanie rozszerzać. Tak właśnie powstała Zona, czyli fikcyjny obszar, którego niektóre elementy przypominają rzeczywiste obiekty należące do tak zwanej "strefy czarnobylskiej", czyli terenów zamkniętych objętych skutkami katastrofy z 1986 roku. Mowa tu chociażby o stacji kolejowej w Janowie, hotelu "Polesie" czy charakterystycznym diabelskim młynie, znajdującym się w mieście Prypeć.

Do Zony przybywają stalkerzy – samotnie lub zrzeszeni w ramach konkretnej frakcji. Ich motywacje są bardzo zróżnicowane – niektórzy zbierają artefakty, by potem je sprzedać naukowcom lub prywatnym kolekcjonerom, inni za pieniądze zabijają mutanty, powstałe w wyniku eksperymentów rządowych prowadzonych w Zonie lub na skutek promieniowania. 

Prócz wspomnianych wyżej stworów podróżnikom zagrażają także emisje – czyli potężne wyładowania energetyczne noosfery pochodzące z centrum Zony - które są śmiertelne dla każdego, kto podczas ich trwania nie znajduje się w schronie. Podróżując po świecie S.T.A.L.K.E.R.A., często można natrafić na anomalie. Powstają one między innymi w wyniku silnego promieniowania radioaktywnego terenów wokół czarnobylskiej elektrowni i są śmiertelnie niebezpieczne. To jednak właśnie w nich skrywają się cenne artefakty. Wyróżnia się wiele rodzajów anomalii – między innymi grawitacyjne, termiczne i chemiczne.

Dochodowa tragedia

Gra szybko okazała się sukcesem i była wysoko oceniana przez krytyków. Na jej podstawie zaczęto – zarówno w Polsce, jak i za granicą – organizować tak zwane larpy terenowe (od angielskiego "live action role-playing"), na których fani S.T.A.L.K.E.R.A. i filmu Tarkowskiego spotykają się i odwzorowują Zonę w realnym świecie. Tworzą sobie tożsamość, stroje, dołączają do fakcji, a później wyruszają w drogę, aby zebrać artefakty i walczyć z mutantami, za których przebierają się organizatorzy zabawy. 

W Polsce dostępna jest również seria książek "Fabryczna Zona", która jest zainspirowana S.T.A.L.K.E.R.E.M. Każda z powieści jest napisana przez innego autora. Do najbardziej popularnych należy Michał Gołkowski i Wiktor Noczkin.

Odniesienia do katastrofy czarnobylskiej pojawiły się również w innych grach komputerowych – w "Czarnobyl: terrorist attack" i jego dwóch kontynuacjach, w "Stalker online", a także w trzech częściach gry „Call of Duty”. W tym roku na rynku ma się pojawić propozycja polskiego studia "The Farm 51": "Chernobylite".

Na małym i dużym ekranie

Temat związany z katastrofą z 1986 roku odżył w kulturze masowej w 2019 roku, gdy na platformie HBO GO pojawił się miniserial "Czarnobyl", ukazujący przebieg tragedii. Składa się on z pięciu odcinków trwających nieco ponad godzinę. Serial został stworzony przez ekipę brytyjsko-amerykańską, a kręcony był głównie w Kijowie, a także na Litwie – między innymi na terenie zamkniętej elektrowni jądrowej położonej nad jeziorem Dryświaty. W "Czarnobylu" wykorzystano fragmenty nagrań z 1986 roku – między innymi rozmów strażaków.

Serial zdobył niezwykłą popularność i sprawił, że znacząco wzrósł odsetek turystów chcących odwiedzić Czarnobylską Strefę Wykluczenia. Na rynku – również polskim – zaczęło się pojawiać coraz więcej firm oferujących zwiedzanie Prypeci, Czarnobyla i okolicznych wsi. W niektórych przypadkach – za odpowiednią opłatą – przyjezdny może też poznać samosiołów, czyli ludzi, którzy powrócili do swoich domów po przymusowym wysiedleniu z 1986 roku. Są to głównie osoby starsze i jest ich ponad sto.

Prócz wspomnianego serialu do katastrofy czarnobylskiej nawiązują także inne produkcje – dokument "Serce Czarnobyla" Maryanny DeLeo (2003) i "Rosyjski dzięcioł" Chada Gracii (2015), horror Bradleya Parkera z 2012 roku "Czarnobyl. Reaktor strachu", zrealizowane przez Teatr Telewizji dzieło Janusza Dymka "Czarnobyl. Cztery dni w kwietniu" (2010), "Znieważona ziemia" Michale Boganim (2011), a także film Oksany Bairak "Aurora" z 2006 roku.

Coś do posłuchania

W 1987 roku David Bowie po raz pierwszy zaśpiewał piosenkę "Time Will Crawl", która znalazła się na płycie "Never Let me Down". Do jej stworzenia zainspirowała artystę właśnie tragedia czarnobylska. Podobnie było z Jackiem Kaczmarskim, który w 1986 roku napisał „Dzień Gniewu II. Czarnobyl”. Szczególnie poruszająca jest ostatnia zwrotka utworu, która brzmi: "Zabijają nas tą śmiercią/Ku rozrywce, ku przestrodze/Ku nauce naszym dzieciom/Co się nigdy nie urodzą".

W 2005 roku amerykański zespół Huns & Dr. Beeker nagrał piosenkę "Ghost Town", a parę lat później ukraińska Delia ułożyła "Мертве Місто". Co ciekawe wokalistka zespołu sama pochodzi z Prypeci i była ewakuowana z miasta w 1986 roku.

Prócz Kaczmarskiego jeszcze wiele innych polskich artystów chętnie wykorzystywało w swoich utworach chociaż symboliczne nawiązania do katastrofy Czarnobylskiej. W 2013 roku Kasia Nosowska wraz z raperem O.S.T.R. ułożyła piosenkę "Jutro jest dziś", w 2015 roku grupa Skowyt nagrała "La Puta Grande", a sześć lat wcześniej zespół Municipal Waste napisał "Wolved of Chernobyl".

***

Wymienione wyżej filmy, gry komputerowe czy książki są tylko częścią wielkiego zbioru dzieł współczesnej popkultury, które nawiązują do tragedii czarnobylskiej. W ciągu ponad trzydziestu pięciu lat, które minęły od katastrofy, powstało także wiele filmów dokumentalnych, zdjęć, obrazów, wystaw, a nawet amatorskich filmików odwołujących się do wydarzeń z 1986 roku. Ich twórcami są nie tylko osoby pochodzące z Ukrainy lub państw ościennych, ale też ze Stanów Zjednoczonych lub Wielkiej Brytanii. Pokazuje to, jak szerokie jest oddziaływanie tragedii czarnobylskiej.

Ludzie pamiętają o ofiarach - nie dalej, jak w 2016 roku w Poznaniu odbył się happening z okazji 30. rocznicy katastrofy. Nie zapominają także o samosiołach, którzy przecież wciąż mieszkają na terenach Czarnobylskiej Strefy Wykluczenia - często w tragicznych warunkach, bez bieżącej wody (większość z nich to osoby stare i schorowane). Wolontariusze - również ci z Polski - przeprowadzają wywiady z samosiołami, a także organizują zbiórki pieniędzy, jedzenia i wyposażenia domowego, aby pomóc im przetrwać.  

jb

Czy awarię w Three Mile Island można nazwać Czarnobylem à rebours? Dlaczego w wyniku awarii amerykańskiej elektrowni doszło do minimalnego skażenia, a Czarnobyl pochłonął życie 31 ofiar? I co mają z tym wspólnego gen. Wojciech Jaruzelski i Biblioteka Kongresu? Te zagadnienia wyjaśniają prof. dr inż. Andrzej Strupczewski z Narodowego Centrum Badań Jądrowych oraz dr hab. Marek Rabiński z Polskiego Towarzystwa Nukleonicznego.

Chyba można bez większej przesady powiedzieć, że o Czarnobylu w Polsce słyszał prawie każdy. Tymczasem awaria Three Mile Island jest w Polsce prawie nieznana. Co wydarzyło się w dniu awarii?

Prof. dr inż. Andrzej Strupczewski: Wczesnym rankiem 28 marca 1979 r. blok nr 2 elektrowni Three Mile Island (TMI-2) pracował na znamionowej mocy cieplnej 2772 MW, gdy okazało się, że niektóre rurociągi kondensatu na wyjściu ze skraplacza turbiny były zatkane mieszaniną jonitów i wody. Próba oczyszczenia spowodowała zawodnienie układu sprężonego powietrza i zamknięcie zaworów odcinających na linii podawania kondensatu do pomp wody zasilającej wytwornice pary. Pompy wyłączyły się, ciśnienie w obiegu pierwotnym wzrosło i otworzył się zawór nadmiarowy na stabilizatorze ciśnienia, by upuścić nadmiar pary ze stabilizatora. Gdy reaktor został wyłączony, ciśnienie w obiegu pierwotnym zaczęło spadać. Gdy obniżyło się do 15,2 MPa, tj. wartości progowej, przy której zawór nadmiarowy powinien się zamknąć, w sterowni zapaliła się zielona lampka sygnalizująca, że do solenoidu popłynął prąd mający spowodować zamknięcie zaworu. Operator uznał, że zawór został zamknięty. W rzeczywistości zawór nie zamknął się, ale w układzie sygnalizacji brak było wskaźnika pokazującego rzeczywisty stan zaworu. Był to błąd w koncepcji układu, który wpłynął decydująco na dalszy przebieg wydarzeń.

Po upływie 2 min 40 s ciśnienie w obiegu pierwotnym spadło do 11 MPa, czynny wysokociśnieniowy układ chłodzenia  awaryjnego CWUACR został uruchomiony i zaczął wtryskiwać wodę do rdzenia. Poziom wody w stabilizatorze podnosił się. Operatorzy obawiali się, że dalszy wtrysk wody doprowadzi do likwidacji poduszki parowej. Rzeczywiście, w przypadku wypełnienia obiegu wodą bez poduszki parowej wszelkie zmiany objętości wody - np. wskutek wzrostu temperatury - powodowałyby gwałtowne zmiany ciśnienia, mogące doprowadzić do rozerwania obiegu. Operatorzy nie wiedzieli, że w tym czasie w obiegu występowało już wrzenie i znaczna część zbiornika reaktora była wypełniona parą. Właśnie to zjawisko powodowało podnoszenie poziomu wody w stabilizatorze.

W obawie, aby obieg pierwotny nie został przepełniony wodą, operatorzy wyłączyli dwie pompy Czynnego Wysokociśnieniowego i Układu Awaryjnego Chłodzenia Rdzenia CWUACR, a wydatek trzeciej znacznie zmniejszyli. Od tej pory wypływ wody przez zawór nadmiarowy był większy od wydatku wody podawanej do obiegu przez CWUACR.

Rdzeń reaktora utracił wodę, paliwo przegrzało się i częściowo stopiło. Produkty rozszczepienia wydostały się ze zbiornika reaktora do wnętrza obudowy bezpieczeństwa. Przy otwieraniu zaworu nadmiarowego znaczna część wodoru wydostała sią z obiegu pierwotnego do obudowy bezpieczeństwa. Po upływie 9 h 50 min od początku awarii zaobserwowano nagły wzrost ciśnienia w obudowie bezpieczeństwa. Był on spowodowany przez spalenie wodoru.

Ciśnienie w obudowie wzrosło nagle o 193 kPa, ale obudowa pozostała szczelna.

Po 13,5 h zaczęto podnosić ciśnienie w obiegu pierwotnym, by spowodować skroplenie pary. Ostatecznie po dalszych 2 h udało się uruchomić pompy cyrkulacyjne i zapewnić przepływ chłodziwa przez wytwornicę pary WP.

Dr hab. Marek Rabiński: Przyczyną awarii w TMI było błędne założenie konstruktorów układu sterowania, że jeśli wysłał on polecenie wykonania jakiejś czynności, to ta czynność na pewno została wykonana. Doświadczenie TMI pokazało, że trzeba wprowadzić niezależny system informujący o wykonaniu zadania. Można zastosować tu analogię do systemu zarządzania, którym posługiwał się gen. Wojciech Jaruzelski: wydawał polecenia jako pierwszy sekretarz partii, ale informację o wykonywaniu tych poleceń uzyskiwał od kontrwywiadu wojskowego – czyli zupełnie niezależnego źródła.

A.S.: Dodam, że kiedy kierowałem rozruchem polskiego reaktora MARIA, nie boję się powiedzieć, że jednego z najlepszych reaktorów na świecie (śmiech), który był wybudowany całkowicie według polskiego projektu, zauważyliśmy, że zawory, które decydują o zamknięciu bądź otwarciu przepływu wody, działają na zasadzie właśnie takiej: że operator wiedział tylko, czy było podane polecenie do zaworu, żeby się otwierał, bądź też jest częściowo otwarty albo częściowo zamknięty. Zmieniliśmy automatykę, tak, żeby było wiadomo, czy zawór jest zamknięty, czy jest otwarty. Innymi słowy w tym samym czasie zauważyliśmy niebezpieczeństwo systemu tam, gdzie nie widzieli go Amerykanie w TMI.

Czy rodzaj awarii, który miał miejsce w TMI, można porównać do tego, do którego doszło w Czarnobylu?

M.R.: Awaria czarnobylska miała zupełnie inny charakter, bo inna była budowa reaktora. Przede wszystkim jego protoplastą było urządzenie pierwotnie przygotowywane z myślą o efektywnej produkcji izotopu plutonu wykorzystywanego w głowicach atomowych. W początkach zimnej wojny Nikita Chruszczow zauważył, że Zachód wprowadza coraz więcej elektrowni jądrowych i zaczął wywierać presję na atomistów, by ZSRR mógł też się pochwalić sukcesami na tym polu. Te naciski spowodowały, że konstruktorów pracujących już instalacji wojskowych zdopingowano do dostosowania urządzeń o przeznaczeniu militarnym do potrzeb energetyki cywilnej. Czarnobylski reaktor RBMK był właśnie przypadkiem takiej konstrukcji. W związku z tym zachowywał się inaczej niż reaktory o przeznaczeniu cywilnym.

Czarnobyl. Serial a rzeczywistość. Czy tak przebiegała katastrofa? Pytamy fizyka jądrowego

A.S.: Reaktor RBMK potrzebował tylko grafitu do spowalniania  neutronów, a woda w tym reaktorze służyła do odbioru ciepła, natomiast nie była potrzebna do spowolnienia neutronów. W związku z tym, kiedy operatorzy w czasie swojego nieudanego testu doprowadzili do podgrzania wody i jej wrzenia, neutrony w dalszym ciągu były spowalniane w graficie, a nie były pochłaniane w wodzie. Woda zaczęła zamieniać się w parę. Coraz więcej neutronów – już niewychwytywanych przez wodę – wracało do paliwa. Ilość rozszczepnień rosła i temperatura zaczęła samoczynnie rosnąć w miarę, jak rosła moc reaktora. W ciągu kilkunastu sekund moc reaktora wzrosła stukrotnie, przekraczając chwilowo moc wszystkich elektrowni w ZSRR. To doprowadziło do przegrzania paliwa, wytryśnięcia pary uranu do wody i odparowania reszty wody i rozerwania rdzenia reaktora.

W wyniku katastrofy czarnobylskiej do atmosfery przedostały się materiały radioaktywne. Czy w przypadku TMI było podobnie?

A.S.: W czasie awarii reaktora TMI wydzieliło się około 40 proc. gazowych produktów rozszczepienia, takich jak ksenon czy krypton, i około 15 proc. jodu – to wydostało się z wnętrza reaktora pod obudowę bezpieczeństwa. Poza obudowę wydostało się 0,000003 części jodu. To tak mało, że przez pewien czas zastanawiano się, czy w ogóle doszło do zniszczenia rdzenia reaktora. Średnie dawki jodu, które otrzymali ludzie w okolicy, to 0,015 milisiwerta – dla porównania: przeciętny człowiek w ciągu roku przyjmuje około 3,5 milisiwerta. Maksymalna dawka, jaką w wyniku TMI przyjął człowiek, to 0,37 milisiwerta – nota bene jest to różnica między średnią dawką, którą przyjmuje obywatel USA, a pracownikiem Biblioteki Kongresu USA. Gmach ten jest zbudowany z granitu, w związku z czym promieniowanie jest w nim podwyższone – z biblioteki korzystają amerykańscy senatorowie, studiują dokumentację, sięgają do akt i wcale nie wydaje się, żeby to promieniowanie im przeszkadzało.

Warto dodać, że ludność zamieszkująca nieopodal elektrowni TMI wystąpiła do sądu o odszkodowania za napromieniowanie. Prawomocny wyrok sądu (a pamiętajmy, że w Stanach Zjednoczonych sądy cieszą się dużą niezależnością) był taki, że dawki przyjęte przez mieszkańców nie stanowiły zagrożenia dla zdrowia.

Elektrownia Three Mile Island z lotu ptaka. Fot.: National Archives and Records Administration/Unrestricted

Mimo to awaria TMI wywarła bardzo silny wpływ na opinię publiczną w USA. Od 1979 roku na amerykańskiej ziemi nie zbudowano nowej elektrowni atomowej. Dlaczego?

A.S.: W latach 60. i 70. wytworzył się silny ruch społeczny, protestujący przeciwko wojnie w Wietnamie i w ogóle działaniom rządu USA. Po zakończeniu wojny ten potężny ruch protestujących stracił powód do protestowania. Energetyka atomowa okazała się znakomitym celem, bo dla ogółu społeczeństwa zupełnie niezrozumiałym pod względem działania, a przy tym kojarzonym niezbyt słusznie z tragedią Hiroszimy i Nagasaki. Zwłaszcza że o ile inżynierowie jądrowi znają się świetnie na swojej pracy, to muszę przyznać z ubolewaniem, nijak nie znają się na public relations.

Na szkodę sprawy energetyki jądrowej zadziałała też popkultura. Traf chciał, że 12 dni przed awarią w TMI swoją premierę miał film "Chiński syndrom". Przedstawiał on zupełnie bzdurną wizję awarii w elektrowni jądrowej, która doprowadza do stopienia się rdzenia. Reaktor wtapia się coraz głębiej w powierzchnię ziemi, co grozi tym, że w końcu… przewierci się do Chin. W filmie zagrała Jane Fonda, znana ze swojego aktywizmu skierowanego przeciw działaniu rządu USA (zasłynęła m.in. tym, że w czasie wojny w Wietnamie pozowała do zdjęcia w towarzystwie żołnierzy komunistycznej północy przy działku, z którego strzelano do amerykańskich helikopterów). Ten splot okoliczności wywołał panikę w USA.

Doprowadziło to do wprowadzenia znacznie mocniejszych obostrzeń dotyczących budowy elektrowni jądrowych, a przede wszystkim do sprzeciwów ludności wobec budowania nowych elektrowni. Żaden polityk oczywiście nie może narazić się na utratę głosów swoich wyborców, więc ta spirala strachu faktycznie spowodowała zastój w budowie nowych elektrowni. Skrajnym przykładem jest elektrownia w Shoreham nieopodal Nowego Jorku. Elektrownia była gotowa do użycia, pozostawała tylko kwestia wyznaczenia drugiej drogi ewakuacyjnej (standardem jest wyznaczenie dwóch dróg tak, żeby ewentualna ewakuacja odbywała się pod wiatr, który mógłby nieść opad radioaktywny). Budowa drogi miała zacząć się w południe, ale nad ranem gubernator stanu Nowy Jork zablokował tę decyzję, blokując tym samym całe przedsięwzięcie.

Katastrofa czarnobylska pochłonęła życie 31 ofiar, w Three Mile Island ofiar nie było. Jakie wnioski płyną dla nas z wydarzeń z 1979 i 1986 roku? Co obie awarie mówią o bezpieczeństwie jądrowym?

A.S.: Przygotowałem kiedyś dokładne zestawienie błędów operatorów, które Rosjanie podawali jako przyczyny katastrofy. Wykazałem w nim, że gdyby do tych błędów doszło w elektrowni wykorzystującej wodę pod ciśnieniem, takich jak w Three Mile Island, czy w reaktorach AP 1000, nie spowodowałyby one żadnych skutków, poza wyłączeniem reaktora. W przypadku Czarnobyla istotne było to, że nawet operatorzy nie znali do końca wad konstrukcyjnych reaktora, na którym pracowali. Były one obwarowane tajemnicą wojskową, znaną tylko konstruktorom. Kolejną kwestią jest stosowanie obudowy bezpieczeństwa. Ona zdała świetnie egzamin w elektrowni TMI, a w Czarnobylu… po prostu jej nie było.

M.R.: Nie bez znaczenia była też różnica w kulturze organizacyjnej w Stanach i ZSRR. W chwili awarii w elektrowni TMI znajdowało się dwóch operatorów i dwóch strażników. To tych dwóch operatorów podejmowało wszystkie decyzje. W Czarnobylu co prawda operatorzy w trybie awaryjnym włączyli przycisk AZ-5 rozpoczynający sekwencję wyłączenia reaktora, ale dla wyłączenia bloku elektrowni (reaktora i sprzężonych z nim turbin parowych) musieli mieć pozwolenie z dyspozytora sieci energetycznej. Decyzje na dalszym etapie były podejmowane przez cały zespół ludzi, w skład którego wchodzili nie tylko ludzie z elektrowni, ale też "zaplecze polityczno-partyjne". Awaria wydarzyła się o 1:23 w nocy, natomiast przylegający do reaktora IV (tego, w którym doszło do awarii) reaktor III został wyłączony dopiero koło godz. 6 rano – operator oznajmił przełożonym, że wyłącza reaktor bez względu na ich sprzeciw. Ale uniknął odpowiedzialności i rozprawy sądowej tylko dlatego, że historia przyznała mu rację. Dwa kolejne reaktory zostały wyłączone po kilkunastu godzinach, dopiero po uzyskaniu zgody władz rządowych. To wyraźna różnica kompetencji: na Zachodzie – i jest to powszechny standard w energetyce jądrowej – to operator, jako najlepiej zorientowany w sytuacji i mogący podejmować decyzję najszybciej – jest osobą decydującą. Dlatego tak ważny w obu przypadkach był czynnik ludzki.

Polityka Energetyczna Polski do 2040 roku zakłada, że w 2033 roku zostanie uruchomiony pierwszy blok elektrowni jądrowej. Technologię mają dostarczyć właśnie Amerykanie. Jak panowie oceniają rozwiązania amerykańskie?

A.S.: Technologa amerykańska bloków AP (Advanced Pressurized Water Reactor - najpewniej ta konstrukcja zostanie zbudowana w Polsce - przyp. red.) jest dobrze nam znana. Polacy mają swój udział w jego projektowaniu: dwadzieścia lat temu wysłaliśmy ponad 20 naszych inżynierów do Stanów Zjednoczonych do siedziby Westinghouse, gdzie prowadzili prace przy projektowaniu reaktora AP 600, a więc tego samego, który w tej chwili jest budowany na świecie, ale o mniejszej mocy - tę moc podniesiono do 1000, stąd nazwa AP 1000.

Reaktor AP 1000 jest rektorem bardzo eleganckim, świetnie zaprojektowanym. Układy bezpieczeństwa są w nim pasywne, to znaczy działają bez dostarczenia energii z zewnątrz - jest to reaktor, który może spokojnie przetrwać 72 godziny bez żadnej interwencji kogokolwiek z zewnątrz: w tym czasie nie potrzebuje prądu elektrycznego ani żadnych usług specjalnych z zewnątrz. Jest to reaktor bardzo dobry, bardzo nowoczesny. Niestety jego budowa stawia szereg wymagań. Jednym z tych wymagań jest duża precyzja przy łączeniu elementów reaktora. To zadanie było trudne do zrealizowania nawet przez firmy amerykańskie w pierwszych latach rozbudowy tego reaktora i w związku z tym pierwsze AP 1000 miały kłopoty - to spowodowało opóźnienia w budowie reaktorów w USA i Chinach. Te problemy w końcu pokonano, dwa reaktory, które zostały zbudowane w Chinach, pracują bardzo dobrze od tej chwili już 1,5 roku. Chińczycy są zadowoleni, reaktory są bezpieczne, mają wysoki współczynnik wykorzystania mocy. W warunkach polskich kwestia zbudowania reaktora z tych elementów może być trudna do zrealizowania. Polski przemysł oczywiście nie może zbudować elementów najbardziej wymagających. Natomiast Polacy mogą  i zbudują na pewno całą resztę elektrowni jądrowej, która kosztowo rzecz biorąc, stanowi ponad 75 proc. wartości elektrowni.

Poważnym problemem może być to, że niewiele firm buduje reaktory AP 1000, a firma Westinghouse, która może je budować w Polsce, miała ostatnimi laty poważne kłopoty organizacyjne i finansowe. Jej własność przechodziła rąk do rąk. Obecnie jest w fazie kolejnego przetargu. Nie jest to firma, która prowadziła w sposób ciągły budowę kolejnych bloków reaktorów.

Czy zdążymy do roku 2033?

A.S.: W zasadzie jest to możliwe, ale musimy zdać sobie sprawę, że do tego celu potrzeba mieć kadry i zawsze mieć przygotowane przedsiębiorstwa przemysłowe gotowe do pracy dla elektrowni jądrowej. Polacy potrafią pracować w elektrowni jądrowych, np. przy budowie elektrowni jądrowej Olkiluoto 3 w Finlandii największą grupę roboczą, poza Finami, stanowili Polacy, przy czym nie byli to tylko spawacze i monterzy (chociaż spawaczy i monterów mamy bardzo dobrych), ale i kierownik budowy całości elektrowni to był też Polak, nasz inżynier Zbigniew Wiegner, który pracuje obecnie w Polsce. W Olkiluoto płacono tym ludziom oczywiście stawki zachodnie... Na pewno musimy szkolić kadry, musimy szkolić kompetentnych inżynierów, którzy potrzebni są do tego, żeby prowadzić budowę, rozruch, a potem eksploatację elektrowni jądrowej. Taką kadrę mieliśmy wykształconą w czasie, kiedy budowaliśmy Żarnowiec. Zarówno Czarnobyl, jak i Three Mile Island pokazały, jak istotny jest czynnik ludzki w energetyce jądrowej, szkolenie kompetentnych kadr jest zatem niezwykle istotne.

Rozmawiał Bartłomiej Makowski