351 lat temu, 16 grudnia 1672 roku, zmarł król Polski Jan Kazimierz.

Ostatni polski monarcha z dynastii Wazów wstąpił na tron po śmierci brata, Władysława IV. Jego panowanie przypadło na okres kryzysu Rzeczpospolitej spowodowanego ciągłymi wojnami i czynnikami ekonomicznymi.

- Od lat trzydziestych XVI w. Rzeczpospolita wchodziła w okres kryzysu gospodarczego, przesądzonego przez zmianę koniunktury na jej główny oręż ekonomiczny: spadek popytu na zboże, towary leśne i woły - wyjaśniał prof. Henryk Wisner w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Na historycznej wokandzie".

Właściwie przez cały okres panowania Kazimierza Rzeczpospolita znajdowała się w stanie permanentnej wojny. Państwo osłabiał bunt Bohdana Chmielnickiego, który - rozpoczęty jeszcze za czasów Władysława IV - rozgorzał najmocniej za panowania Kazimierza. Zagrożenie to udało się Janowi zażegnać tymczasowo wskutek bitwy pod Zborowem (1649), która zakończyła sojusz Chmielnickiego z chanem krymskim.

- Po pierwszych walkach praktycznie tylko osobista odwaga króla spowodowała, że nie doszło do ucieczki z pola bitwy wojska polskiego, w rezultacie: do otwarcia granic przed Kozakami i Tatarami - przekonywał prof. Henryk Wisner. - Talentom króla zawdzięczamy szereg zwycięstw w czasie potopu szwedzkiego, zwycięstwa nad Moskwą i Tatarami.

Potop: Rzeczpospolita na skraju przepaści

Przeciwnicy króla zarzucają mu, że bardziej obchodziły go sprawy dynastyczne i tron szwedzki, niż dobro Rzeczpospolitej. To roszczenia Jana Kazimierza stały się pretekstem prowadzącej agresywną politykę Szwecji do napaści na Polskę. Tak zaczął się potop szwedzki, inwazja, która miała miejsce w latach 1655-1660. Postawiła ona kraj na skraju przepaści: na mocy Traktatu z Radnot Rzeczpospolita miała zostać podzielona między Szwecję, Chmielnickiego, Janusza Radziwiłła, Jerzego Rakoczego i Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna. Tego ostatniego udało się przekonać Janowi Kazimierzowi do pomocy w walce ze Szwecją poprzez zdjęcie zależności lennej z Prus Książęcych.

- Oddawanie kolejnych punktów Hohenzollernom z linii brandenburskiej, było pewnym ciągiem zdarzeń od XVI wieku, roku 1657 był ostatnim akordem – wyjaśniała historyk prof. Teresa Chynczewska-Hennel, gość audycji z 1995 roku.

"Pochód Szwedów do Kiejdan", obraz Józefa Brandta, źr. Wikimedia Commons/dp

Nieudany reformator pod pantoflem

Jan Kazimierz zdawał sobie sprawę, że kraj uratować mogą tylko reformy: otoczenie monarchy opracowało plan zniesienia liberum veto i wprowadzenia elekcji vivente rege (za życia bezpotomnego Jana), by nie osłabiać dodatkowo bezkrólewiem i tak ledwo utrzymującego integralność państwa. Inspiratorką zmian była żona króla, Maria Ludwika Gonzaga, która w elekcji za życia męża upatrywała szansy dla swojej rodziny: nowym królem miał zostać francuski książę, który poślubiłby jej siostrę.

Próba wzmocnienia władzy królewskiej spotkała się z oporem części szlachty owładniętej manią "złotej wolności szlacheckiej". Na czele antykrólewskiej opozycji stanął hetman Jerzy Sebastian Lubomirski. Wazie udało się stłumić rokosz magnata (1665-1666), a na pokonanego przywódcę buntu przygotowano zamach. - Plany zgładzenia Lubomirskiego, to był pomysł Marii Ludwiki Gonzagi - przekonywała prof. Teresa Chynczewska-Hennel.

Abdykacja

W 1668 roku, wobec niemożności przeprowadzenia reform i pozbawiony wsparcia żony, która zmarła rok wcześniej, ostatni z Wazów na tronie polskim zdecydował się na abdykację. Jan Kazimierz zmarł we Francji 16 grudnia 1672, jak głosi legenda: na wieść o upadku Kamieńca Podolskiego.

Jan Kazimierz - ile w nim z legendy sienkiewiczowskiej? Posłuchaj audycji Andrzeja Sowy.

bm

W chwili składania ślubów sytuacja Rzeczpospolitej była tragiczna. Niemal cały kraj był zajęty przez Szwedów i Rosjan. Losy wojny zaczęły się jednak powoli odwracać. Ucisk i terror wprowadzony przez protestanckich i prawosławnych najeźdźców spowodowały bunty katolickiego chłopstwa. Konfederację tyszowiecką, skierowaną przeciwko obcym wojskom, zawiązała szlachta. Skuteczna obrona Jasnej Góry obudziła nadzieję na pokonanie Szwedów.

W społeczeństwie Rzeczpospolitej tliła się iskra walki, potrzebny był impuls, żeby zmienić ją w płomień. Król Jan Kazimierz postanowił odwołać się do katolicyzmu i w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie oddał swój kraj pod opiekę Matki Boskiej i nazwał ją Królową Korony Polskiej.

Jan Kazimierz. Król w pożodze wojny

- Doceniając rolę chłopów w walce z najazdem szwedzkim, złożył uroczyste śluby, w których zobowiązał się ulżyć ich doli - powiedziała prof. Jolanta Choińska-Mika w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

Posłuchaj tekstu ślubów lwowskich Jana Kazimierza w audycji Andrzeja Sowy i Wojciecha Dmochowskiego z cyklu "Kronika polska".

bm

Nim na Zygmuntowych skroniach spoczęła szwedzka korona, został on wybrany na króla Polski i zarazem Wielkiego Księcia Litewskiego po śmierci Stefana Batorego.

- Paradoks polega na tym, że i Jan, ojciec Zygmunta III, i sam Zygmunt nie kwapili się do objęcia polskiego tronu. Było to im właściwie niepotrzebne –  podkreślał historyk prof. Jarema Maciszewski w audycji Katarzyny Kobyleckiej z cyklu "Królowie i książęta polscy".

Szwedzki tron był dziedziczny i z tego powodu o wiele atrakcyjniejszy od elekcyjnej władzy w Rzeczpospolitej. Jan był jednak politykiem, który kierował się dobrem Szwecji i postrzegał europejskie pole monarszej gry w szerszej perspektywie.

- Jan i Zygmunt nie mogą dopuścić, aby car Rosji był królem w Krakowie. To oznaczało zdecydowane przesunięcie układu sił w rejonie Morza Bałtyckiego – wyjaśniał prof. Jarema Maciszewski.

Fiodor Rurykowicz był obok Maksymiliana III Habsburga głównym pretendentem do polskiego tronu po śmierci Batorego. Obaj nie byli jednak do zaakceptowania przez prawdziwego "wicekróla" Polski, wszechwładnego hetmana wielkiego koronnego i kanclerza zarazem – Jana Zamoyskiego. To on, korzystając z jagiellońskich resentymentów związanych z osobą matki Zygmunta, Katarzyny Jagiellonki, wysunął kandydaturę Zygmunta Wazy na tron.

Zygmunt był przez Jana i Katarzynę wychowywany na katolika, co ułatwiło mu objęcie władzy, choć początki jego panowania wiązały się z rywalizacją stronnictwa Zamoyskiego z równie katolicką opozycją prohabsburską na czele ze znienawidzonymi przez kanclerza Zborowskimi. Niestety, wyznanie króla poruszyło lawinę, która doprowadziła do ruiny wizji polsko-litewsko-szwedzkiego imperium.

Jan Zamoyski (1542-1605, źr. Wikimedia Commons/dp

Król oskarżony o zdradę

Plany osadzenia Zygmunta na tronie szwedzkim były zupełnie zrozumiałe. Był to kraj w którym się wychował, szwedzki był jego pierwszym językiem. Z Rzeczpospolitą łączyło go jedynie odziedziczone po dziadku Zygmuncie Starym i wuju Zygmuncie Auguście imię oraz tradycyjna u polskich królów wiara katolicka. 5 sierpnia 1589 roku Zygmunt III spotkał się z ojcem w estońskim Rewlu.

-Tam dochodzi między nimi do porozumienia. Jan chce ratować dla Zygmunta tron szwedzki, ma bowiem świadomość, że Szwedzi nie lubią katolickiego Zygmunta. Wobec tego monarchowie opracowują następujące rozwiązanie: ustąpić tron polski Habsburgom i wydać Annę Wazównę za jednego z Habsburgów – wyjaśniał prof. Jarema Maciszewski. - Do tego Zamoyski dopuścić nie może. Dochodzi do sejmu inkwizycyjnego w 1592 roku, na którym król jest właściwie postawiony w stan oskarżenia.

Podczas trwających od 7 września do 19 października obrad królowi stawia się szereg zarzutów, w tym te dotyczące złamania przysięgi i spisku. Władca musiał ukorzyć się przed parlamentem, co dodatkowo osłabia jego pozycję w państwie.

Zapowiedzi problemów podczas koronacji

Po śmierci Jana w listopadzie 1592 roku Zygmunt III Waza został uznany przez szwedzką szlachtę królem. Na koronację król ruszył dopiero na początku roku 1594. Ta zwłoka mogła być spowodowana uniknięciem podejrzeń o porzucenie polskiej korony w kontekście zarzutów sejmu inkwizycyjnego. Ponadto wyjazd króla w obliczu problemów Rzeczpospolitej związanych z rebelią Kosińskiego – pierwszą kozacką rabacją – mógłby zachwiać jego pozycją w państwie.

Gdy Zygmunt przybył do Uppsali, był witany owacyjnie przez swoich nowych poddanych. Entuzjazm protestanckich w większości Szwedów studziła jedynie obecność w królewskim orszaku nuncjusza papieskiego Germanio Malaspiny, który przybył do Skandynawii z zadaniem nawrócenia odstępców od katolicyzmu.

Zdradzony przez stryja  

Choć podczas koronacji Zygmunt zobowiązał się zachować wszystkie prawa przysługujące luteranom, to obecność katolików w orszaku władcy stała się dla protestanckiej szlachty dowodem kulturowej inności następcy tronu. Po koronacji Zygmunt powrócił do Rzeczpospolitej – w tamtym czasie nadal będącej istotniejszym z dwóch złączonych unią personalną państw.

Rządy w imieniu króla miała sprawować rada regencyjna, ale de facto władza spoczywała w rękach stryja Zygmunta – Karola Sudermańskiego. Niestety, Karol okazał się dla polskiego króla tym, kim był Klaudiusz dla szekspirowskiego Hamleta. Stryj pod nieobecność bratanka budował opozycję w oparciu o luterańską szlachtę. Dość powiedzieć, że już rok po koronacji Zygmunta doprowadził do wygnania ze Szwecji jego potencjalnych stronników – katolików.

Karol Sudermański, źr. Wikimedia Commons/dp

Polsko-litewska inwazja

Z polskiego punktu widzenia w obronie Karola można powiedzieć tyle, że sam Zygmunt nie do końca miał pomysł, w jaki sposób "pożenić" ze sobą dwa różne pod względem religii, kultury i języka państwa, poróżnione na dodatek sporem o obszar dzisiejszych republik bałtyckich. Nie uczynił wiele, by te bariery zburzyć, co jego ambitny stryj wykorzystał. Sam Zygmunt w pewnym momencie uświadomił sobie, że korona szwedzka wymyka mu się z rąk i lepiej postawić na umocnienie dynastii w Rzeczypospolitej.

- Uderzają imiona dzieci Zygmunta III. Władysław, który rodzi się jeszcze jako dziecko króla Polski i Szwecji otrzymuje imię założyciela dynastii Jagiellonów. Kolejni synowie otrzymują imiona po jagiellońskich przodkach. Idąca za tym ideologia dowodzi niezwykłego realizmu politycznego Zygmunta – podkreślał prof. Jarema Maciszewski.

Gdy w 1597 roku Riksdag – szwedzki parlament – wezwał polsko-szwedzkiego króla przed swoje oblicze, Zygmunt w końcu postanowił interweniować. Zorganizował przy pomocy polskiego sejmu wyprawę karną do Szwecji w celu obalenia rządów swojego regenta. Król liczył tutaj na znacznie większą interwencję – planował zorganizować prawdziwy desant, który miał być osłaniany przez… hiszpańską flotę.

W planach Zygmunta iberyjskie katolickie mocarstwo byłoby zainteresowane interwencją po stronie prawowiernego polskiego króla przeciwko jego zbuntowanym, luterańskim podwładnym. Hiszpanie byli jednak zbyt zajęci przygotowaniami do rozprawy z Anglikami, by wspomóc działania polskiego monarchy. Polski desant na szwedzkie wybrzeże odbył się bez hiszpańskiej pomocy. Wojska zajęły niebroniony Sztokholm i zdobyły twierdzę w Kalmarze, przegrały jednak z siłami Karola we wrześniu 1598 roku.

Początek katastrofy

Choć strony ogłosiły rozejm, los Zygmunta jako szwedzkiego króla był przesądzony. Szwedzi zaczęli postrzegać monarchę jako obcego tyrana i papistowskie zagrożenie zza morza. 24 lipca 1599 Riksdag zdetronizował Zygmunta, ale zgodził się obrać na króla jego syna, Władysława, pod warunkiem, że ten przybędzie do Skandynawii i zostanie wychowany w wierze luterańskiej. Gdy ta propozycja spotkała się ze stanowczą odmową Zygmunta w 1600 roku, szwedzki sejm odebrał polskiej linii Wazów prawo do dziedziczenia korony. Władzę w państwie objął Karol Sudermański, który został koronowany jako Karol IX Waza.

Zygmunt do końca życia uważał się za prawowitego króla Szwecji, jednak ani on, ani jego synowie nie zdołali sięgnąć po koronę przodków. Ich roszczenia były wygodnym pretekstem dla coraz agresywniejszej Szwecji do prowadzenia wojen przeciwko Rzeczpospolitej, które wypełniły połowę XVII wieku i doprowadziły w końcu do wyniszczającego najazdu, który przeszedł do historii pod nazwą potopu szwedzkiego.

bm

314 lat temu armia rosyjska rozgromiła wojska szwedzkie pod Połtawą. Był to punkt zwrotny wielkiej wojny północnej.

Przyczyną wojny był konflikt o dominację nad rejonem Morza Bałtyckiego. Ówczesnemu szwedzkiemu hegemonowi wyrósł na wschodzie konkurent w postaci Rosji, która pod rządami cara Piotra I przeżywała okres gwałtownego rozwoju gospodarczego i potrzebowała dostępu do bałtyckich portów, by uzyskać dostęp do nowych rynków zbytu. Nie bez znaczenia była też kwestia kontroli nad zrujnowaną podczas wojen XVII wieku Rzeczpospolitą, która nadal pozostawała dużym państwem europejskim i cennym potencjalnym sojusznikiem.

Wola walki młodziutkiego szwedzkiego króla Karola XII z doświadczeniem feldmarszałka Carla Gustafa Rehnskiölda tworzyły mieszankę wybuchową. Po serii zwycięstw nad Rosjanami wydawało się, że wojna skończy się po myśli Skandynawów. W tym momencie Karol XII zaczął popełniać błędy. Zamiast dążyć do ostatecznej rozprawy z Rosjanami, zajął się walką z polskim królem i poplecznikiem Rosji – Augustem II Mocnym z dynastii Wettynów.

W kotka i myszkę z Augustem

Gdy szwedzki monarcha starał się zbudować sobie w Rzeczpospolitej zaplecze dla prowadzenia dalszych walki i tracił czas na potyczki z Augustem, Piotr zaatakował na północy i zajął wschodnie wybrzeże Morza Bałtyckiego. Car był tak bezczelny, że na dopiero co zajętych szwedzkich terytoriach zaczął budować swoją nową stolicę – Sankt Petersburg.

W końcu Karol XII poradził sobie z Augustem w chytry sposób. Zamiast pustoszyć Rzeczpospolitą, której elekcyjny tron mało Wettyna obchodził, zajął dziedziczną Saksonię i tym sposobem zmusił Augusta do abdykacji na rzecz popieranego przez Szwedów Stanisława Leszczyńskiego.

Taktyka spalonej ziemi i sojusz z Mazepą

Po uporaniu się z problemami w Rzeczpospolitej Karol ruszył na wschód. Plan był prosty – przez tzw. Bramę Smoleńską skierować się w stronę Moskwy. Spodziewał się, że Rosjanie wydadzą mu walną bitwę. Zamiast tego car nakazał nieustanne odwroty i palenie wiosek na drodze szwedzkiej armii. Od tego czasu stosowanie taktyki spalonej ziemi było wybawieniem dla Rosjan atakowanych kolejno przez Francuzów i Niemców.

Szwedzi skierowali się w stronę Ukrainy. Takie posunięcie było podyktowane sojuszem,  który Karol XII i hetman kozacki Iwan Mazepa zawarli przeciwko Rosji. Mazepa liczył na to, że sojusz z niepokonaną dotąd Szwecją pozwoli mu na uniezależnienie Hetmanatu od Rosji.

"Iwan Mazepa - marzył o niepodległej Ukrainie

- Gdyby Szwedzi zwyciężyli pod Połtawą, mogłoby powstać połowicznie niepodległe państwo ukraińskie, była ta kozacza elita, która mogła stanąć na czele tego kraju. Oczywiście byłby to twór szukający oparcia w którymś z państw ościennych – Polsce lub Turcji – oceniał prof. Janusz Tazbir w audycji Andrzeja Sowy z cyklu "Historia na opak".

Duszenie rekina

Wojska szwedzko-kozackie miały uderzyć na od południa w stronę Moskwy, a wcześniej spotkać się z siłami feldmarszałka Carla Gustafa Rehnskiölda. Dowódca został jednak pobity przez Rosjan i na Ukrainę przyprowadził zaledwie 6000 żołnierzy.

Teren, na którym operowała armia szwedzka, dzieli od Sztokholmu 1800 km w linii prostej. To pokazuje, jak rozciągnięte były linie komunikacyjne i transport żywności, od którego uzależnione było powodzenie antyrosyjskiej operacji.

Karol XII uznał, że kluczem do dalszego marszu była twierdza Połtawa, która po zdobyciu przez Szwedów miała stać się bazą zaopatrzeniową dla armii. Niestety, król zapomniał o najważniejszej zasadzie, która była podstawą prowadzenia kampanii od czasu wojny trzydziestoletniej u progu XVII wieku: armia jest jak rekin. Tak jak rekin musi pływać, by oddychać, tak wojsko musi pozostawać w ciągłym ruchu, by się wyżywić (głównie rabując i plądrując napotkane na swojej drodze wioski).

Siły Karola utknęły w kwietniu 1709 roku pod Połtawą. To była okazja, na którą czekał Piotr. Nim car stawił się ze swoją armią pod obleganą przez nieprzyjaciela twierdzą, szwedzki rekin był już na poły uduszony – zdezerterowała 1/3 wojsk, a ci, którzy pozostali, przymierali głodem.

Sromotna klęska

Wojska Piotra dosłownie rozgromiły szwedzką armię. Do niewoli dostał się feldmarszałek Carl Gustaf Rehnskiöld i pierwszy minister Karol Piper.

Karol XII, który na samym początku bitwy został ranny, musiał salwować się ucieczką. Dotychczasowy młody bóg wojny został haniebnie internowany w Turcji. Do Szwecji powrócił dopiero w 1713 roku. Z jego niepokonanej armii nie zostało nic. Razem z królem Szwecji do Imperium Osmańskiego musiał uciekać Iwan Mazepa.

Rosja imperium światowym

"Bitwa pod Połtawą powinna być zaliczona do tych, które wpłynęły na losy świata. Piotr I złamał i zmiótł ostatnią zaporę, przegradzającą Rosji drogę do szczytów jej historycznej kariery. Dopiero po Połtawie kontynent odkrył i należycie docenił potęgę bezkresnego państwa" pisał Paweł Jasienica.

Choć kończący wielką wojnę północną pokój w Nystad podpisano dopiero w 1721 roku, to wojna po Połtawie była już raczej rozpaczliwą próbą Szwecji, by zachować status mocarstwa. Próbą zresztą nieudaną. Sam Karol XII zginął w małoznaczącej bitwie z Duńczykami pod Fredrikshald (ob. Halden w Norwegii).

Zwycięstwo nad Szwedami pod Połtawą umocniło pozycję Rosji nad Bałtykiem, co było kluczem do przerodzenia się państwa carów w światowe, agresywne imperium.

Bez Połtawy nie byłoby rozbiorów?

Dzięki pokonaniu Szwecji Rosja zdołała wzmocnić swój nieformalny protektorat nad Rzeczpospolitą. Wspierany przez Szwecję Stanisław Leszczyński musiał oddać polską koronę. Na tron znów wstąpił August II Mocny, a później jego syn – August III Sas.

- Gdyby bitwa pod Połtawą zakończyła się inaczej, Polska otrzymałaby od losu czas na przeprowadzenie reform pod berłem Leszczyńskiego. Pytanie, czy utrwalona w sarmackim konserwatyzmie szlachta ten czas by wykorzystała – mówił prof. Janusz Tazbir.

W 1768 roku, na mocy gwarancji, jakie caryca Katarzyna II dawała podpisaniu tzw. praw kardynalnych gwarantujących nienaruszalność ustrojową Rzeczpospolitej, Polska stawała się w świetle prawa międzynarodowego protektoratem Rosji. Jeszcze w tym samym stuleciu, razem z Prusami i Austrią, Rosja dokonała rozbiorów, które okazały się trwałe na 123 lata.

Autorzy audycji zastanawiali się, czy Szwecja mogłaby – zamiast Rosji – wziąć udział w rozbiorach Polski.

- Raczej nie byłoby rozbiorów. Szwedzi nie byliby w stanie "połknąć" Rzeczpospolitej. Ich było po prostu za mało. Mogłoby dojść do tego, co zaczęli Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, czyli do wyodrębnienia się Wielkiego Księstwa Litewskiego – wyjaśniał historyk.

bm