Od godziny 7.00 do wieczora blisko 400 niemieckich bombowców zrzucało bomby na stolicę. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

W ostatnich tygodniach sierpnia atmosfera w stolicy jest równie gorąca, jak temperatura. Ludzie chcą wierzyć, że będzie pokój, choć wojna wisi na włosku. W mieście panuje gorączkowa atmosfera, trwają ćwiczenia obrony przeciwlotniczej, przygotowywane są worki z piaskiem i woda. 24 sierpnia Polskie Radio emituje odezwę prezydenta Stefana Starzyńskiego, który apeluje o zachowanie spokoju, ale jednocześnie mówi o obowiązku przygotowania się na wypadek zagrożenia państwa. Władze miasta apelują o zgłaszanie się do kopania rowów przeciwlotniczych. Nazajutrz zgłasza się dwa tysiące Warszawiaków, a w następnym tygodniu już ponad 20 tysięcy ochotników kopie rowy w 230 punktach miasta.

A więc wojna…

Już 1 września o świcie na Warszawę spadają niemieckie bomby, są pierwsi ranni i zabici. Naloty trwać będą przez cały miesiąc, ale Warszawa dzięki swym mieszkańcom jest dobrze przygotowana do obrony. Polskie Radio nadaje komunikaty o nalotach.

 8 września niemieckie radio podaje komunikat o wkroczeniu do Warszawy. Mołotow składa gratulacje niemieckiemu ambasadorowi: „Otrzymałem wasz komunikat o wejściu wojsk niemieckich do Warszawy. Proszę przyjąć moje gratulacje i pozdrowienia dla rządu Rzeszy Niemieckiej”.

 Radość sowieckiego sojusznika Hitlera jest jednak przedwczesna. Niemieckie czołgi docierają na przedmieścia Woli i Ochoty, ale napotykają opór i muszą się wycofać. Obroną stolicy dowodzi gen. Walerian Czuma, a od 9 września gen. Juliusz Rómmel, który staje na czele armii „Warszawa”. Cywilnym komisarzem obrony stolicy zostaje prezydent Stefan Starzyński, którego przemówienia radiowe do mieszkańców Warszawy podtrzymują wolę oporu.

Zamek płonie

17 września sowieci dokonują agresji na Polskę. Nad Bzurą Niemcy ostatecznie rozbijają Armię „Poznań” i „Pomorze”. Warszawa trwa, mimo iż jest to jeden z najcięższych dni obrony. Na miasto spada pięć tysięcy pocisków, nie ustają naloty bombowe. Ludzie giną na ulicach i w kościołach podczas niedzielnych nabożeństw. Bomby spadają na katedrę św. Jana i Zamek Królewski.

 Rozkaz o ostrzale artyleryjskim zamku wydał osobiście Hitler, chcąc w ten sposób zmusić Warszawę do kapitulacji. W przemówieniu radiowym prezydent Starzyński mówi: „Te ruiny i zgliszcza Warszawy uprawniają mnie dzisiaj, abym w imieniu tej ludności zwrócił się do rządów wielkiej Brytanii i Francji z zapytaniem – kiedy udzielą takiej pomocy Polsce, która pozwoli na odsunięcie czy przeciwdziałanie tym barbarzyńskim metodom, jakie są do nas stosowane”. 

Czarny poniedziałek

25 września 1939 roku Warszawa przeżyła niespotykany w historii świata nalot bombowy. Od godziny 7.00 do wieczora blisko 400 niemieckich bombowców zrzucało bomby na stolicę. Warszawiacy nazwali ten dzień – czarnym poniedziałkiem.

Na Warszawę spada prawie 630 ton bomb burzących i zapalających. Samoloty nadlatują falami zrzucając bomby zapalające i burzące. W mieście wybucha około 200 pożarów. Niemieccy piloci nie oszczędzają publicznych budynków. Bomby spadają na szpitale oznaczone Czerwonymi Krzyżami. W Szpitalu św. Ducha jest 700 rannych, z których większość umiera. Płonie Nowy Świat, Marszałkowska, Królewska, Chmielna i wiele innych ulic. Gaszenie pożarów utrudnia brak wody i ostrzeliwanie ludności cywilnej z samolotów. Włoski korespondent wojenny pisał: „lotnictwo obrzucało bombami i ostrzeliwało z karabinów maszynowych barykady na ulicach. Zdarzyło się po raz pierwszy w historii wojen, że samoloty walczyły z barykadami.”

W „lany poniedziałek” jak z przekąsem mówili Warszawiacy zginęło około 10 tysięcy mieszkańców, a 35 tysięcy zostało rannych. W czasie całej kampanii wrześniowej zginęło w Warszawie ok. 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy.

Zapraszamy do wysłuchania rozmowy Justyna Oboładze z prof. Tomaszem Szarotą, który opowiada o bombardowaniu Warszawy.

ZOBACZ UNIKALNE MATERIAŁY FILMOTEKI NARODOWEJ

- Jak objąłem służbę 1 września, to już do końca nie schodziłem z posterunku - wspomina jeden z dwóch żyjących obrońców Westerplatte, major Ignacy Skowron.

Na Westerplatte istniała Polska Wojskowa Składnica Tranzytowa - był to symbol polskości w Wolnym Mieście Gdańsku. Prawo do utrzymania straży wojskowej na półwyspie zostało przyznane Polsce przez Ligę Narodów w 1925 roku. Rok później przybył na trałowcu ORP Mewa pierwszy oddział i rozpoczął pełnienie służby wartowniczej. 25 sierpnia 1939 roku przybył do Gdańska z rzekomo kurtuazyjną wizytą niemiecki pancernik szkolny Schleswig - Holstein. W rzeczywistości był to dobrze uzbrojony okręt, przygotowany do ataku na Westerplatte. 

A więc wojna
 
Pancernik pierwszą salwę oddał 1 września o godzinie 4.45. Kilka minut później do szturmu na Wojskową Składnicę Tranzytową ruszyło ponad 3 tysiące niemieckich żołnierzy z morza, lądu i powietrza.

Major Ignacy Skowron, który w lipcu obchodził 91. urodziny. Mimo podeszłego wieku czuje się dobrze i doskonale pamięta każdy z siedmiu dni obrony polskiej stanicy. 1 września 1939 roku nad ranem pełnił służbę wartowniczą w wartowni nr 2.

Mjr Ignacy Skowron

- Mało co się jadło, a spać to wcale. Trzeba było czuwać - mówi major. Wspomina, że nikt nie myślał o kapitulacji i nikt nie myślał, że wyjdzie żywy z boju. Ale major wyszedł i trafił do obozu jenieckiego. Przez kilka godzin był przetrzymywany z obrońcami Poczty Polskiej. Z obozu wypuszczono go ze względu na zły stan zdrowia. Zatrudnił się na kolei i tam już pracował do emerytury.

W czasach PRL Ignacy Skowron nie chwalił się swoją wojenną przeszłością. Awanse i odznaczenia przyszły dopiero po 1989 roku. Jest kawalerem Orderu Virtuti Militari i Krzyża Oficerskiego Orderu Odrodzenia Polski. Jako jedyny Westerplatczyk uczestniczył w ubiegłorocznych obchodach 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej.

Obrona skazana na samotność

Od 2 września obroną dowodził zastępca majora Sucharskiego, kapitan Franciszek Dąbrowski. Pomimo przytłaczającej przewagi wroga, polscy żołnierze nieugięcie bronili placówki.

Westerplatte. Ruiny koszar. Fot. wikipedia

7 września z powodu braku amunicji i pomocy dla rannych, wyczerpani żołnierze polskiej placówki poddali się. W obronie Westerplatte  zginęło 16 żołnierzy (jeden z nich zginął już po kapitulacji), a 50 zostało rannych. Major Ignacy Skowron mówi, że żołnierze po siedmiu dniach obrony zmuszeni byli się poddać. Jak wspomina, nie było już amunicji, a żołnierze byli wyczerpani. W marcu 1940 roku utworzono na Westerplatte podobóz obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Rok później zakończono prace rozbiórkowe prowadzone przez ostatnią grupę więźniów i rozwiązano podobóz.

Po wojnie

Po wojnie wiosną 1946 roku rozpoczęto rozminowywanie terenu półwyspu. W tym samym roku na miejscu Wartowni nr 5 ustawiono krzyż i tablicę z nazwiskami poległych tworząc symboliczny cmentarz poległych. W 1962 roku krzyż usunięto i postawiono na jego miejscu czołg T-34 z 1945 roku. W 1966 roku odsłonięto tu Pomnik Obrońców Wybrzeża.

(ag)/(pd)

WIĘCEJ W SPECJALNYM SERWISIE POLSKIEGO RADIA POŚWIĘCONYM II WOJNIE ŚWIATOWEJ

Warszawa walczyła z okupantem już od 1 września 1939 roku, kiedy polscy piloci bronili stolicy przed niemieckimi bombowcami.

Pułkownik Gustaw Sidorowicz, który został ranny w nierównej walce i uratował się skacząc na spadochronie, wspominał te wydarzenia po latach, w rozmowie z Polskim Radiem.

Dowodzący cywilną obroną Warszawy, prezydent Stefan Starzyński, wykazał się nie tylko zmysłem organizacyjnym, lecz także niezwykłą determinacją i poświęceniem. Do historii przeszły transmitowane na żywo, przemówienia radiowe prezydenta, w których informował o stanie miasta i mobilizował do walki. Kiedy zbliżał się koniec oblężenia, prezydent Starzyński mówił już zachrypniętym i zdartym głosem.

Obrona Warszawy. Fot. Wikipedia

Gdy 23 września została zbombardowana elektrownia warszawska na Powiślu, nadająca na swojej fali Warszawa II zamilkła. Do 30 września radiowcy nadawali jeszcze komunikaty na krótkofalówkach. 30 września został wyemitowany ostatni komunikat rozgłośni Polskiego Radia II Rzeczypospolitej. Odczytał go Józef Małgorzewski.

Jeszcze dwa dni po kapitulacji Warszawy, 30 września rano Polskie Radio nadało ostatni komunikat, za pomocą krótkofalówek. Chwilę potem do gmachu radia weszli Niemcy. Te dramatyczne chwile wspominała pracująca w Polskim Radiu Joanna Poraska-Strzelecka, po wojnie aktorka i reżyser teatralny.

W czasie kampanii wrześniowej zginęło w Warszawie 6 tysięcy żołnierzy, 16 tysięcy zostało rannych Straty wśród ludności cywilnej wyniosły około 25 tysięcy.

W kampanii wrześniowej dowodził grupą operacyjną Armii „Pomorze”. Uczestnik obrony Warszawy oraz założyciel i dowódca Służby Zwycięstwu Polsce.

Kwestie wspólnych słowacko-niemieckich działań militarnych przeciwko Polsce ukazane w kontekście polityki zagranicznej i sytuacji wewnętrznej Republiki Słowackiej przed wybuchem II wojny opisane zostały w publikacji słowackiego historyka Igora Baki.

- Temat udziału Republiki Słowackiej i jej wojsk w II wojnie światowej jest u nas dość kontrowersyjny. Do dziś pomiędzy historykami trwają spory na ten temat. Część z nich utrzymuje, że Słowacja nie była wówczas agresorem, ale pragnęła jedynie odzyskać utracone na rzecz Polski rejony m.in. Spisza i Orawy, inni natomiast są zdania, że do udziału w działaniach militarnych zmusiła Słowację III Rzesza. Moim celem było rozstrzygnięcie tej kwestii w oparciu zarówno o archiwa słowackie, jak i niemieckie – opowiada autor.

 W jego ocenie, z kwerendy przeprowadzonej w tych archiwach wynika, że choć Słowacja nie była bezpośrednio zmuszona do udziału w agresji na Polskę, jednak trudno by jej było uniknąć wykorzystania przez Niemców jej ziem w ataku na północnego sąsiada. - Jeżeli chodzi o udział militarny w agresji trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, ponieważ nie odnalazłem dokumentów jednoznacznie wywierających nacisk na włączenie się wojsk słowackich. Jednak nie jest wykluczone, że presja taka została wywarta w ostatniej chwili. Generalnie w materiałach dominuje tendencja do motywowania obecności wojsk niemieckich na Słowacji koniecznością obrony przed polską agresją oraz pozytywne oceny współpracy z armią słowacką i wzmianki o własnej inicjatywie Słowaków odnośnie dalszego marszu na północ - mówił Baka.
 
Jak dodaje historyk, zastępca dyrektora Muzeum II Wojny Światowej Piotr Majewski, publikacja jego słowackiego kolegi porusza także temat dyplomatycznych relacji pomiędzy Warszawą, Bratysławą i Berlinem, w tym m.in. trudnej sytuacji słowackiego ambasadora w Polsce, który najpierw bronił decyzji swoich władz, by ostatecznie wypowiedzieć im posłuszeństwo.

- Niemiecka dyplomacja i przedstawiciele władz słowackich podsycały także antypolskie nastroje na Słowacji, przypominając zajęcie przez Polskę terenów m.in. Spisza i Orawy. Sytuacji nie poprawiała również mało roztropna postawa dyplomacji polskiej. Publikacja daje także możliwość prześledzenia radykalizacji postaw Słowaków w wyniku wojny i sojuszu z państwem totalitarnym, zwłaszcza w sferach stosunku do Żydów czy tzw. osób nieprawomyślnych. Ciekawe są także kwestie udziału w działaniach przeciwko Polsce wojskowych, później zaangażowanych na przykład w antyniemiecką partyzantkę - podkreśla Majewski.

Publikację "Udział Słowacji w agresji na Polskę w 1939 roku" uzupełniają fotografie z tego okresu, niektóre dokumenty dotyczące udziału Słowacji w II wojnie oraz mapy ilustrujące sytuację na pograniczu polsko-słowackim. Książka opublikowana przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM) jest rozszerzoną wersją publikacji wydanej w 2006 roku przez Wojskowy Instytut Historyczny w Bratysławie, którego pracownikiem naukowym jest Igor Baka.

(pd)

Szturm odparto na rogatkach miasta od strony Ochoty i Woli. Atak Wehrmachtu wzdłuż Grójeckiej i Wolskiej załamał się wobec skutecznej polskiej obrony. Tego samego dnia z cofających się przed Niemcami oddziałów polskich powstała Armia Warszawa, którą dowodził generał Juliusz Rómmel.

Kilka dni później została ona wzmocniona przez żołnierzy Armii Poznań, Armii Pomorze i innych formacji wojskowych, pod dowództwem generała Tadeusza Kutrzeby. Część źródeł uznaje, że 8 września 1939 roku rozpoczęła się obrony Warszawy. Obroną stolicy kierowali generałowie Walerian Czuma, Juliusz Rómmel, Tadeusz Kutrzeba oraz cywilny komisarz obrony stolicy, prezydent Stefan Starzyński. Walkę z oddziałami niemieckiej 3. i 4. Dywizji Pancernej oraz jednostkami floty powietrznej prowadzili żołnierze Wojska Polskiego oraz ludność cywilna.

Naloty lotnicze na Warszawę trwały od 1 września 1939 roku celem były duże zbiorowiska publiczne - zabudowania mieszkalne, obiekty kulturalne, szkoły i szpitale. 3 września, w trybie pilnym, dowódcą obrony stolicy został mianowany komendant główny Straży Granicznej, generał Walerian Czuma. Powołał on na stanowisko cywilnego komisarza przy dowództwie obrony miasta, prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego.

W dniach 8 - 9 września od strony dzielnic Ochoty i Woli rozpoczął się atak wojsk niemieckich na Warszawę. Niemcy próbowali zdobyć stolicę z zaskoczenia siłami 1. i 4. Dywizji Pancernej. Jednostki te 6 września dokonały skutecznego przełamania frontu pod Piotrkowem. Atak 4. Dywizji Pancernej Wehrmachtu na Ochotę i Wolę został powstrzymany przez obrońców Warszawy. 8 września z cofających się przed Niemcami oddziałów polskich powstała Armia Warszawa, którą dowodził generał Juliusz Rómmel.

W dniach 13-15 września miasto zostało całkowicie okrążone. W kolejnych dniach garnizon warszawski został wzmocniony przez żołnierzy Armii Poznań i Armii Pomorze, którzy pod dowództwem generała Tadeusza Kutrzeby przedarli się do Warszawy z rejonu Bzury przez Puszczę Kampinoską. Po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku przebywający pod Warszawą Adolf Hitler wydał osobisty rozkaz ostrzału artyleryjskiego Zamku Królewskiego, by zmusić stolicę do natychmiastowej kapitulacji.

25 września został przeprowadzony nalot dywanowy Luftwaffe na stolicę. Zginęło wówczas około 10 tysięcy mieszkańców, ponad 30 tysięcy zostało rannych, a 12 procent zabudowy miejskiej uległo zniszczeniu. Tego dnia Luftwaffe zbombardowała warszawską gazownię, elektrownię i stację filtrów. Ataki te były wstępem do generalnego szturmu, który nastąpił 26 września.

Obrona miasta trwała do 28 września, kiedy to podpisano kapitulację. Szacuje się, że walkach obronnych w Warszawie poległo 2 tysiące żołnierzy, a rany odniosło 15 tysięcy. Straty ludności cywilnej wyniosły 10 tysięcy zabitych i 50 tysięcy rannych. Do niewoli niemieckiej dostało się około 120 -140 tysięcy żołnierzy walczących w stolicy. Obrona Warszawy stanowi jeden z bohaterskich epizodów kampanii wrześniowej 1939 roku. Stała się symbolem męczeństwa miasta i jego mieszkańców. Niemcom zależało na jak najszybszym zdobyciu stolicy, która była punktem oporu o znaczeniu strategicznym i psychologicznym.

WIĘCEJ W SERWISIE II WOJNA ŚWIATOWA