12 marca 1947 prezydent USA Harry Truman wystąpił do amerykańskiego Kongresu o poparcie dla państw walczących z komunizmem. Jego apel nazwano później „Doktryną Trumana”.

WIĘCEJ W RADIACH WOLNOŚCI
Amerykański prezydent głosił w swym orędziu poparcie gospodarcze i militarne USA dla wszystkich narodów sprzeciwiających się zewnętrznym i wewnętrznym naciskom, zmierzającym do ich podporządkowania. Choć nie było to powiedziane wprost, doktryna odnosiła się do Związku Radzieckiego. Stała się jednym z elementów tak zwanej zimnej wojny. Pierwotnie doktryna Trumana dotyczyła Grecji i Turcji, z czasem objęła wszystkie państwa zagrożone komunizmem. Polska z niej nie skorzystała z powodu niesprzyjających okoliczności i podziałowi świata jaki nastąpił podczas konferencji w Jałcie. Doktryna stała się trwałą zasadą polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych, oznaczała ostateczne zerwanie z odradzającą się po wojnie polityką izolacjonizmu. Rozwinięciem doktryny Trumana była przyjęta w 1957 roku doktryna Eisenhowera.

W swoim orędziu amerykański prezydent poprosił Kongres o 400 milionów dolarów pomocy dla państw walczących z komunizmem i zatwierdzenie wysłania personelu cywilnego i wojskowego na prośbę ich rządów. Argumentował, że Stany Zjednoczone powinny stworzyć warunki, w których inne narody będą mogły realizować sposób życia w wolności od przymusu. USA muszą popierać wolne narody, które opierają się próbom podporządkowania przez zbrojne mniejszości lub przez zewnętrzną presję - mówił prezydent Harry Truman w orędziu do amerykańskiego Kongresu.

23 maja 1984 roku w tajnym procesie Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego zaocznie skazał na karę śmierci i konfiskatę majątku płk. Ryszarda Kuklińskiego, który został uznany za winnego "zdrady państwa i dezercji". Oficer Sztabu Generalnego Ludowego Wojska Polskiego przekazał wcześniej CIA informacje o przygotowaniach do wprowadzenia stanu wojennego w Polsce oraz plany tej operacji, a także inne tajemnice Układu Warszawskiego.

- Kukliński będzie fascynował historyków i publicystów, wszystkich ludzi, będzie się o nim dyskutować w przyszłości i w końcu zostanie powszechnie uznany za bohatera - napisał Jan Nowak-Jeziorański we wstępie do polskiego wydania książki "Ryszard Kukliński. Życie ściśle tajne" Benjamina Weisera.

Widmo atomowej zagłady

Pułkownik Ludowego Wojska Polskiego, zastępca szefa zarządu operacyjnego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a od 1970 roku tajny współpracownik CIA. Miał dostęp do ściśle tajnych dokumentów, również tych zawierających plany strategiczne ewentualnej wojny państw Układu Warszawskiego zależnych od ZSRR z krajami NATO. Planów III wojny światowej widzianych oczami Moskwy. W latach 1971-1981 Ryszard Kukliński przekazał Amerykanom dziesiątki tysięcy tajnych planów wojskowych w nadziei, że w ten sposób Polskę przed tą wojną uchroni.

Ryszard Kukliński w 1998 roku wyjaśniał, co on i część oficerów Sztabu myśleli o planach Kremla:

- Doszliśmy do wniosku, że niezależnie od tego, kto tę wojnę wywoła, przez Polskę w ciągu pierwszych dziesięciu dni wojny przetoczy się lawina trzech frontów. (…) Prezydent Stanów Zjednoczonych nie ważyłby się uderzyć na siły rozmieszczone w ZSRR, gdyż oznaczałoby to automatyczną ripostę na terytorium USA. Z kolei skierowanie tej broni na terytorium Niemiec mijałoby się z celem obrony tego kraju (sojusznika USA), bo zamieniałoby ten obszar w perzynę - pustynię radioaktywną. Nasze serca polskie podpowiadały nam, że między tym terenem bronionym przez NATO i terenem Związku Radzieckiego leży ziemia niczyja: polska i czeska. Tu była największa groźba użycia broni nuklearnej przeciwko siłom sowieckim.

Pułkownik widział nie tylko dokumenty. Był członkiem bardzo wąskiego kręgu oficerów, którym pokazano silosy atomowe i głowice w Bornem-Sulinowie. Głowice, których w Polsce oficjalnie nie było. Groźba nuklearnej zagłady musiała się wydawać Kuklińskiemu niezwykle namacalna.

Sam przeciwko Imperium

Zdał sobie sprawę, że w podzielonym żelazną kurtyną świecie Polska i on sam znaleźli się wbrew swojej woli po stronie "Imperium Zła", jak później nazywał blok wschodni prezydent USA Ronald Reagan. Sam Kukliński podkreślał, że nie był jedynym oficerem z podobnymi wątpliwościami.

- Początkowo wszystko sprowadzało się do zgłaszania w trybie służbowym postulatów, aby w doktrynie i praktyce militarnej Układu Warszawskiego odstąpić od samobójczych koncepcji ofensywnych i zająć się obroną sensu stricto. Dopiero później, kiedy te umiarkowane i realistyczne postulaty nie tylko żadnych sukcesów nie powodowały, ale nawet nie znalazły zrozumienia, w środowisku tym zaczęto się zastanawiać, czy w istniejących realiach możliwe jest jakieś wyjście, aby "Polak nie był mądry po szkodzie" – mówił Kukliński.

Doświadczenia wojny w Wietnamie (w 1967 roku był kierownikiem Grupy Kontrolnej w Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli), interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku i wydarzenia Grudnia ’70 tylko utwierdziły Kuklińskiego w przekonaniu, że ani komunistyczne władze Polski, ani tym bardziej Kreml nie wezmą pod uwagę jego postulatów. W ten sposób narodził się pomysł współpracy z wywiadem amerykańskim. Kukliński miał nadzieję, że dzięki dokumentom przekazanym przez niego Zachód opracuje plan pokojowego demontażu bloku wschodniego. Utworzenie sprzysiężenia polskich oficerów współpracujących z CIA było zbyt ryzykowne, Kukliński musiał działać sam. Zgłosił się do współpracy z własnej woli, na ochotnika.

Jako agent o pseudonimie Jack Strong przekazywał CIA ściśle tajne dokumenty. Po dwóch latach od rozpoczęcia współpracy Kukliński po raz pierwszy spotkał się z Amerykanami 18 sierpnia 1972 w Hadze. Pułkownik wykorzystał swoją pasję żeglarską: do Holandii trafił w czasie rejsu polskich oficerów. 

Kukliński przez kolejne lata przekazał CIA najtajniejsze dokumenty o znaczeniu strategicznym dla Układu Warszawskiego, w sumie 42 tys. stron. Wśród dokumentów były m.in. plany strategiczne na wypadek III wojny światowej, rozmieszczenie sił radzieckich w państwach satelickich, dane techniczne uzbrojenia i informacje dotyczące wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Współpraca pułkownika była tak głęboko zakonspirowana, że nie wiedzieli o niej nawet najważniejsi ludzie w Stanach Zjednoczonych.

- Z tego, co wiem, wtajemniczony w informacje Kuklińskiego nie był nawet sekretarz stanu Aleksander Haig - mówił historyk Richard Pipes, dyrektor Departamentu Spraw Sowieckich w Europie Wschodniej w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego USA w czasach administracji Reagana, w rozmowie z Józefem Szaniawskim, autorem książki "Samotna misja. Pułkownik Kukliński i zimna wojna" i orędownikiem rehabilitacji pułkownika w latach 90.

Wyniesione z domu

Ryszard Kukliński przyszedł na świat 13 czerwca 1930 roku w rodzinie robotniczej. Jego dzieciństwo upłynęło pod znakiem kultu Józefa Piłsudskiego i tradycji katolickiej. Jego ojciec Stanisław był związany z PPS. Za działalność konspiracyjną w czasie okupacji niemieckiej trafił do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie zmarł.

Młody Kukliński po wojnie trafił do Wrocławia, pracował w fabryce mydła. Wiosną 1946 roku kilka tygodni spędził w areszcie pod zarzutem kradzieży.

W 1947 roku został przyjęty do Oficerskiej Szkoły Piechoty. Szybko awansował. Przełożeni oceniali go jako nieprzeciętnie inteligentnego. W 1963 roku rozpoczął pracę w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego.

Ucieczka i powrót "pierwszego polskiego oficera w NATO"

Przez lata współpracy z CIA Kukliński igrał z władzami PRL, z Kremlem, ze śmiercią. "Niekiedy myślałem o tym, co zrobię, jeśli zostanę złapany. Chciałem popełnić samobójstwo. (…) Być torturowanym albo zrobić z siebie małpę - to nie wchodziło w grę. Finał był oczywisty" - pisał.

W przededniu stanu wojennego, wobec groźby dekonspiracji, pułkownik został ewakuowany z Polski razem z żoną i dwoma synami. Ucieczkę z Polski zorganizowali agenci CIA. Kuklińscy zamieszkali w USA pod zmienionym nazwiskiem. W 1984 sąd wojskowy w Warszawie skazał go zaocznie na karę śmierci.

Czytaj także "Płk Ryszard Kukliński ucieka przed dekonspiracją"

Upadek PRL nie przyniósł Kuklińskiemu chwały. W debacie publicznej pojawiło się pytanie: pułkownik to bohater, który starał się nie dopuścić do atomowej zagłady Polski, czy zdrajca na usługach obcego wywiadu?

O rehabilitację Kuklińskiego starał się w 1990 roku Zbigniew Brzeziński, doradca prezydenta Jimmy’ego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego USA. W tym samym roku, już w III RP, wyrok śmierci złagodzono do 25 lat więzienia.

ZOBACZ: "Dla mnie było oczywiste, że jest bohaterem" - mówił Andrzej Krajewski, były korespondent Polskiego Radia i TVP w Waszyngtonie, autor książki "Zasługa dla Polski. Pułkownik Kukliński opowiada swoją historię". Wypowiedź dla PolskiegoRadia.pl nagrana w 2014 roku.

Swoim autorytetem wsparł Kuklińskiego Zbigniew Herbert. Poeta wystosował na łamach "Tygodnika Solidarność" apel do prezydenta Lecha Wałęsy, w którym zwracał się o rewizję nadzwyczajną wyroku komunistycznego sądu. Uchylono go dopiero w 1995 roku, a rangę pułkownika przywrócono Kuklińskiemu rok później. Sprawa została ostatecznie umorzona w 1997 roku. Rehabilitacja pułkownika była nieoficjalnym warunkiem przyjęcia Polski do struktur Paktu Północnoatlantyckiego. Kuklińskiego nazywano "pierwszym polskim oficerem w NATO".

Sam Kukliński tak komentował ten fakt: "Przystąpienie Polski do NATO oznacza prawdziwy koniec zimnej wojny. Miałem honor uczestniczyć w tej wojnie po stronie USA, po stronie NATO, po stronie Polski – przeciwko sowieckiemu Imperium Zła".

Spór o charakter działalności pułkownika w kraju nie był jedyną traumą, jaka dotknęła Kuklińskiego w latach 90. W 1993 roku jego syn, Bogdan, zaginął bez śladu podczas rejsu morskiego. Starszy syn, Waldemar, zginął rok później w tajemniczych okolicznościach. Został kilkakrotnie przejechany przez samochód terenowy na oczach świadków. Sprawców nigdy nie udało się ująć.

22 września 1997 roku wojskowa prokuratura umorzyła śledztwo przeciwko płk. Ryszardowi Kuklińskiemu, uznając, że współpracując z amerykańskim wywiadem, działał na rzecz Polski w stanie "wyższej konieczności".

Pułkownik, oczyszczony z zarzutów i zrehabilitowany, mógł wrócić do Polski. Odwiedził ojczyznę tylko raz, w 1998 roku. Wygłosił w Sejmie przemówienie do posłów i senatorów. Dostał honorową szablę oficerską od premiera Buzka. Był inicjatorem powstania Pomnika Katyńskiego w Warszawie i został wyróżniony przez władze Krakowa i Gdańska honorowym obywatelstwem. Zmarł w USA 11 lutego 2004 roku. Na stopień generała brygady Kuklińskiego mianował pośmiertnie prezydent Andrzej Duda 2 września 2016 roku.

 bm/im

Ronald Reagan po objęciu urzędu prezydenta w styczniu 1980 r. zmienił dotychczasowy kurs polityki zagranicznej, prowadzonej przez Stany Zjednoczone. Uznał, że próby odprężenia w stosunkach USA - ZSRR, podejmowane przez poprzednie ekipy Białego Domu w latach 70. nie, przyniosły wystarczających efektów. Doszedł do wniosku, że wobec Moskwy należy przyjąć inną, bardziej agresywną taktykę, określaną później Doktryną Reagana. Reagan określił wprost ZSRR jako imperium zła, odwołując się do formuły z filmu George’a Lucasa "Gwiezdne wojny". 

Doktryna Reagana była realizowana poprzez wspieranie zarówno finansowe, jak i militarne krajów i organizacji walczących z komunizmem, czy obalanie komunistycznych reżimów. Jednym z elementów "twardej" polityki wobec ZSRR było wciągnięcie ZSRR w niekontrolowany wyścig zbrojeń, który miał doprowadzić do całkowitego rozpadu i tak już nadwerężonej gospodarki radzieckiej. Jego kluczowym elementem był właśnie program "Strategic Defense Initiative", dotyczący prac nad metodą niszczenia w przestrzeni kosmicznej międzykontynentalnych pocisków nuklearnych. W praktyce nawet Amerykanów nie było stać na jego zrealizowanie, ale Rosjanie dali się nabrać na ten pokerowy blef.

Detonacja nad terytorium wroga

Założenia raeganowskich "Gwiezdnych Wojen" były proste. System miał bronić USA i kraje NATO przed atakiem rakiet balistycznych, wystrzeliwanych z terytorium Związku Radzieckiego. Podstawowym elementem systemu były tzw. antyrakiety, które mogły zestrzeliwać nadlatujące z dużej odległości rosyjskie rakiety. Miało do tego dochodzić poza ziemską atmosferą, a w przypadku zmasowanego ataku, także w górnych jej warstwach.

Projekt przewidywał również, że dzięki rozmieszczeniu w przestrzeni kosmicznej głowic nuklearnych oraz specjalnych dział laserowych i kinetycznych, wrogie pociski przechwytywane byłyby jeszcze ponad terytorium wroga, tak, by powstały w wyniku detonacji opad radioaktywny skażał tereny nieprzyjaciela.

"Gwiezdne wojny" dzięki swoim rozwiązaniom miały być złotym środkiem Białego Domu na zagrożenie nuklearne ze strony Moskwy. Co więcej, by odpowiednio pobudzić wyobraźnię Amerykanów jak i radzieckich wojskowych, przygotowano animowaną prezentację, która pokazywała proces zestrzelenia rakiet ZSRR przez działa na umieszczonych w kosmosie platformach. To wystarczyło, by wywołać strach w głowach najtęższych rosyjskich strategów, oraz wciągnąć ZSRR w szaleńczy wyścig zbrojeń.

Rosjanie nie wytrzymali tempa

"Gwiezdne wojny" oraz pozostałe elementy wywierania presji na ZSRR w ramach Doktryny Reagana w efekcie doprowadziły do takiego nadwyrężenia rosyjskiej gospodarki, że w ciągu kilku lat Rosjanie uznali, że nie są w stanie dotrzymać tempa USA w wyścigu zbrojeń. Dlatego też Michaił Gorbaczował się w końcu na dialog z USA, którego efektem było ograniczenie zbrojeń.

Ambitne założenia "Strategic Defense Initiative", które w zasadzie współcześnie przewyższają możliwości zarówno techniczne, jak i ekonomiczne każdego państwa na świecie, nie zostały nigdy zrealizowane do końca. Z programu "Gwieznych Wojen" który pochłonął gigantyczne środki ostała się koncepcja precyzyjnego niszczenia rakiet balistycznych wroga, która od 1983 jest jednym z głównych elementów strategii obronnej USA. Potwierdzeniem tego jest zniszczenie przy użyciu wystrzelonego z okrętu "Lake Erie" pocisku balistycznego krążącego na orbicie okołoziemskiej satelity szpiegowskiego.

Opracował Dariusz Adamski

Zbigniew Brzeziński urodził się 28 marca 1928 roku. Był profesorem politologii, który w latach 1977–1981 obejmował stanowisko szef Rady Bezpieczeństwa Narodowego w administracji prezydenta Stanów Zjednoczonych Jimmy'ego Cartera. Odegrał istotną rolę w demontażu i upadku komunizmu w Europie oraz w powstrzymaniu sowieckiej interwencji w Polsce w okresie tzw. karnawału "Solidarności".

Syn dyplomaty

Był synem dyplomaty, Tadeusza Brzezińskiego. Jego ojciec podczas służby jako konsul w Lipsku w latach 1931-1935 pomagał Żydom prześladowanym przez nazistowski reżim.

Sprawiedliwi ambasadorzy. Polscy dyplomaci, którzy pomagali Żydom

Większą część dzieciństwa spędził w krajach, w których jego ojciec pełnił służbę dyplomatyczną W 1938 roku wraz z ojcem, który został konsulem w Montrealu, opuścił Polskę. Z powodu wybuchu II wojny światowej i zainstalowaniu w kraju komunistycznego reżimu, już nigdy nie powrócili na stałe do ojczyzny.

W 1950 roku ukończył studia na Uniwersytecie McGilla w Montrealu, a trzy lata później obronił doktorat na Harvardzie. Jego praca dyplomowa dotyczyła roli czystki w totalitarnym państwie.

Uznany politolog

Został wykładowcą politologii na Harvardzie, specjalizującym się w krajach bloku wschodniego. W 1958 roku dostał obywatelstwo Stanów Zjednoczonych, a wkrótce objął posadę profesorską na Columbia University w Nowym Jorku.

Zaczął także angażować się w działalność polityczną w Partii Demokratycznej i stał się członkiem zespołów doradczych do spraw polityki zagranicznej dwóch prezydentów Stanów Zjednoczonych - Johna F. Kennedy’ego oraz Lyndona Johnsona. Jednocześnie był zwolennikiem twardego kursu wobec Związku Radzieckiego i krytykował ugodowe skrzydło demokratów.

– Brzezińskiemu zawdzięczamy zmianę polityki do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego. Już w okresie prezydentury Kenendy’ego starał się zwrócić uwagę administracji amerykańskiej na nieco inne spojrzenie. Brzeziński nie uwzględniał bloku wschodniego za monolit i uważał, że ruchy narodowe mogą stanowić dla Stanów Zjednoczonych wygodny instrument do rozsadzania jego jedności – mówił amerykanista, dr Marcin Fatalski w audycji Dariusza Rosiaka z cyklu "Raport o stanie świata".

Jak dodawał: – Daleko mu było do idei szukania trwałego konsensusu ze Związkiem Radzieckim. Dla niego zawsze celem było rozmontowanie tego imperium.

W 1973 roku znalazł się w gronie założycieli tzw. Komisji Trójstronnej, która zrzeszała grupę 325 osób z Ameryki Północnej, Europy i Japonii, zainteresowanych zacieśnianiem współpracy pomiędzy państwami z tych obszarów.

Polak w Białym Domu

Największe znaczenie miał głos Zbigniewa Brzezińskiego na przełomie lat 70. i 80., kiedy został doradcą do spraw bezpieczeństwa prezydenta Jimmy'ego Cartera, urzędującego w latach 1977-1981. Odegrał kluczową rolę w ówczesnej polityce zagranicznej Stanów Zjednoczonych.

Wziął udział w negocjacjach traktatu SALT II, który zakładał ograniczenie broni balistycznej Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. Był jednocześnie zwolennikiem twardego kursu wobec ZSRR, szczególnie w sprawach respektowania praw obywatelskich. Uważał, że podniesienie problemu łamania praw człowieka w krajach bloku wschodniego doprowadzi do rozbudzenia oporu społeczeństw niewolonych przez komunizm.

Ryszard Kukliński. Człowiek, który wstrząsnął komuną

– Ustrój sowiecki w swojej zasadzie jest oparty na przemocy Rosjan nad olbrzymią częścią ludności Związku Sowieckiego, która nie jest narodowości rosyjskiej. W tym kontekście demokratyzacja Związku Sowieckiego właściwie stałaby się upadkiem tego ustroju –komentował w 1988 roku w rozmowie z Krzysztofem Kłopotkowskim na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. – Moim zdaniem w zasadzie mamy do czynienia z pierwszą, ale bardzo ważną fazą stopniowego, historycznego rozkładu, który zmierza do upadku systemu.

Był zwolennikiem zdecydowanego reagowania na imperialistyczną politykę Związku Radzieckiego. To Zbigniew Brzeziński po radzieckiej interwencji w Afganistanie odpowiadał za wyposażenie afgańskich partyzantów – mudżahedinów w nowoczesną amerykańską broń.

Polityka nie tylko antysowiecka

Brzeziński był także członkiem amerykańskiej delegacji, która doprowadziła do unormowania stosunków dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych z Chińską Republiką Ludową.

We wrześniu 1978 roku wziął udział w rozmowach pokojowych pomiędzy Izraelem a Egiptem, przeprowadzonych w prezydenckim ośrodku wypoczynkowym w Camp David. 17 września 1978 roku zostało zawarte porozumienie, za które premier Izraela Menachem Begin i prezydent Egiptu Anwar Saddat zostali odznaczeni Pokojową Nagrodą Nobla.

– Brzeziński był szalenie konstruktywny w rozmowach ze stroną arabską i izraelską. Miał dużą umiejętność rozmowy z oboma stronami i potrafił przełamywać opory – powiedziała w 2017 dr Agnieszka Bryc w audycji z cyklu "Raport o stanie świata".

Premier Izraela Menachem Begin gra w szachy ze Zbigniewem Brzezińskim w trakcie negocjacji w Camp David, 12 września 1978. Wikimedia Common/dp

Nie wszystkie pomysły Brzezińskiego kończyły się sukcesem. Forsowana przez niego akcja odbicia zakładników w amerykańskiej ambasadzie w Iranie skończyła się spektakularną klęską, która położyła się cieniem na porażce Jimmy'ego Cartera w następnych wyborach prezydenckich.

Ostatnim sukcesem Zbigniewa Brzezińskiego było przekonanie prezydenta Cartera w grudniu 1980 roku do wystosowania ostrzeżenia o wyciągnięciu konsekwencji wobec Związku Sowieckiego w przypadku interwencji w Polsce.

Ekspert do spraw międzynarodowych

Po zakończeniu pracy w administracji prezydenckiej wciąż udzielał się w debacie publicznej, już w roli eksperta. Zbigniew Brzeziński pomimo tego, że związał swoje życie ze Stanami Zjednoczonymi, starał się utrzymywać stały kontakt z Polską i lobbować na jej rzecz na arenie międzynarodowej. Przyjaźnił się z Jerzym Giedroyciem oraz polską emigracją i przez kilkadziesiąt lat publikował teksty w wydawanej w Paryżu "Kulturze". Często występował na antenie Radia Wolna Europa.

– Zwracam się do moich sióstr i braci w Polsce z uczuciem głębokiego podziwu dla waszej odwagi i determinacji. Stawiacie czoła brutalnemu uściskowi, a wasz wierny opór wypływa z głęboko zakorzenionych w historii Polski tradycji patriotyzmu i odwagi – mówił w grudniu 1981 roku na antenie Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa. – Wszyscy, którym sprawa wolności leży na sercu wiedzą, że wasza sprawa służy waszej i naszej wolności i uczynią co leży w ludzkiej mocy, aby to, co dzieje się w Polsce dotarło do powszechnej wiadomości, nie zostało zapomniane i przyczyniło się do osiągnięcia waszych uzasadnionych celów.

Zbigniew Brzeziński po upadku komunizmu aktywnie wspierał przyłączenie Polski do NATO, co ostatecznie udało się w 1997 roku. Do końca życia pozostawał aktywny w życiu publicznym jako komentator i uczestnik polityki. Zmarł 26 maja 2017 roku.

– Zbigniew Brzeziński należał do elity najważniejszych osób decydujących o amerykańskiej polityce  zagranicznej. Jego rola jest niezaprzeczalna – mówił Marek Wałkuski, korespondent Polskiego Radia w Waszyngtonie, w audycji Polskiego Radia z 2017 roku.

sa

Richard Pipes należy do tych polskich Żydów, którzy mieli szczęście uciec z ogarniętej nazistowską pożogą Europy. Zanim to jednak nastąpiło do 1939 roku wraz z rodziną mieszkał w Polsce. Urodził się w Cieszynie ale lata wczesnej młodości spędził w Warszawie, mieszkając przy ulicy Chmielnej, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się Pałac Kultury i Nauki.

W 1939 roku, dwa miesiące po rozpoczęciu działań wojennych, dzięki fałszywym paszportom, rodzinie Pipesa udało się przedostać do Rzymu, skąd przez Portugalię udali się do Stanów Zjednoczonych. Tam w 1943 roku przyszły historyk otrzymał obywatelstwo amerykańskie.

Amerykański historyk...

Uczył się w Muskingum College w New Concorde w stanie Ohio a następnie w Cornell University. Doktorat uzyskał w 1950 roku na Uniwersytecie Harvarda. Następnie był wykładowcą tej uczelni z przerwami aż do 1996 roku.

Richard Pipes postanowił zająć się historią Rosji oraz sowietologią zapoczątkowaną przez polskiego przedwojennego historyka, Jana Kucharzewskiego. Po latach Pipes mówił, że jego poglądy "noszą niezatarte ślady wpływów polskiej szkoły studiów nad Rosją".

Kiedy indziej tłumaczył wyjątkowość spojrzenia, jakie miał dzięki swojemu pochodzeniu: - Jako człowiekowi urodzonemu w państwie sąsiadującym z Rosją zostały mi oszczędzone romantyczne złudzenia na temat owego wielkiego kraju, tak powszechne wśród ludzi, którzy mieszkają odeń o tysiące mil - pisał we Wstępie do publikacji: "Rosja, komunizm i świat. Wybór esejów". (2002).

...o polskiej perspektywie?

Przez lata Pipes opublikował ponad 20 prac z zakresu szeroko pojętej historii Rosji i jej wpływu na resztę świata, szczególnie w XX wieku. Jego opus magnum to trylogia: "Rosja carów" (1974), "Rewolucja bolszewicka" (1990) i "Rosja bolszewików" (1993).

Pipes stał na stanowisku, że istnieje organiczny związek bolszewickiego państwa totalitarnego z autorytarną tradycją instytucji państwa moskiewskiego i caratu. Z jego wizją historii Rosji polemizował Aleksandr Sołżenicyn, określając ją jako "polską perspektywę". Stwierdzenie to było później użyte jako jeden z argumentów popierających projekt przyznania Richardowi Pipesowi tytułu doctora honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego. Analogiczny tytuł Pipes otrzymał także od Uniwersytetów: Śląskiego i Szczecińskiego.

Putinowski neocarat

Po upadku ZSRR uznał, że kierunek przemian w Rosji po znów należy kojarzyć z okresem poprzedzającym zwycięstwo rewolucji bolszewickiej.

- Sowietologia się skończyła. Dzisiaj są pewne podobieństwa pomiędzy tym, co było dawniej, ale nie za czasów sowieckich, raczej za czasów carskich - mówił Richard Pipes w audycji Polskiego Radia. - Dla Putina modelem, podświadomym być może, są carowie XIX wieku, którzy nie dopuszczali do tego, żeby naród mieszał się w sprawy rządowe i uważał, że prawo jest instrumentem rządzenia, a nie obroną praw człowieka. Myślę, że Rosja nie może stać się dziś taką demokracją jak te zachodnioeuropejskie. Cała historia Rosji prowadzi bowiem w kierunku samodzierżawia, czyli tak naprawdę w kierunku odmówienia społeczeństwu prawa wtrącania się do polityki - dodawał Pipes.

Doradca Ronalda Reagana

Poza licznymi publikacjami naukowymi Richard Pipes jest także autorem wspomnień "Żyłem. Wspomnienia niezależnego", w których opisał swoje niezwykle ciekawe losy. Oprócz kariery naukowej robił bowiem także karierę w amerykańskiej służbie państwowej. Kiedy się przekonano, że zna kilka języków obcych, w tym włoski, niemiecki i polski, co było wtedy w Ameryce rzadkością, skierowano go do wywiadu wojskowego, gdzie kazano mu się uczyć rosyjskiego. Zaowocowało to miedzy innymi tym, że w czasie prezydentury Ronalda Reagana Richard Pipes przez 2 lata (1981-82) pełnił funkcję doradcy do spraw ZSRR i Europy Wschodniej.

W okresie kiedy w Polsce wybuchł stan wojenny, Richard Pipes miał istotny wpływ na całą politykę Reagana wobec Rosji, dbając o utrzymanie jej ostrego kursu, co było rzecz jasna zgodne z poglądami prezydenta.

- Gdy wybuchł stan wojenny, w Białym Domu panował nastrój oburzenia. Nikt nie miał poczucia satysfakcji - mówił Richard Pipes w audycji Polskiego Radia. - Prezydent bardzo się tym osobiście przejął, choć on żadnej polskiej krwi w sobie nie ma, ale to miało na niego olbrzymi wpływ - dodawał sowietolog.

Pipes pisał teksty wystąpień i optował za wprowadzeniem silnych sankcji gospodarczych, na które amerykański prezydent rzeczywiście się zdecydował.

- Nikt nie wierzył w Białym Domu, że przez wprowadzenie sankcji wobec ZSRR wszystko się w Polsce zmieni, że stan wojenny będzie odwołany - mówił Pipes w Polskim Radiu. - Ale coś trzeba było zrobić, żeby zaznaczyć swój sprzeciw. Oczywiście sankcje ekonomiczne miały swój efekt, to kosztowało dosyć sporo rząd Polski - dodawał były doradca Reagana.

Na sankcje nie zdecydowały się natomiast kraje zachodniej Europy, tradycyjnie bardziej sceptyczne wobec tego typu represji.

- Europejczycy nie wierzą w sankcje. Z punktu widzenia aliantów w Polsce musiałaby się lać krew nim oni coś by zrobili - stwierdził historyk w Polskim Radiu.

Richard Pipes zmarł w Cambridge w stanie Massachusetts w 2018 roku w sędziwym wieku 95 lat.

az

Ryszard Kukliński

Ryszard Kukliński w 1996 roku. Źrodło: PAP/CAF

Grudzień 1970 - zobacz serwis historyczny

W 1963 roku Kukliński rozpoczął pracę w Sztabie Generalnym Wojska Polskiego, gdzie dosłużył się stanowiska zastępcy szefa zarządu operacyjnego i kierownika oddziału planowania strategiczno-obronnego. Kilka lat później - po interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968 roku i brutalnej pacyfikacji wystąpień robotniczych z grudnia 1970 roku - zdecydował się rozpocząć współpracę z Centralną Agencją Wywiadowczą (CIA).

Od tego momentu wojskowy – posługujący się pseudonimem Jack Strong - regularnie przekazywał Amerykanom ściśle tajne dokumenty, w których zawarte były między innymi wiadomości dotyczące rozmieszczenia sił ZSRR w jego krajach satelickich, radzieckie założenia strategiczne w razie wybuchu III wojny światowej oraz informacje o planach wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. Za swoją pracę nie pobierał wynagrodzenia.

Kukliński pełnił rolę amerykańskiego agenta przez dziesięć lat. Pod koniec 1981 roku wobec groźby dekonspiracji, został wraz z rodziną potajemnie wywieziony z Polski przez swoich sojuszników. Zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, gdzie został mianowany ekspertem Departamentu Obrony i Departamentu Stanu oraz otrzymał stopień pułkownika amerykańskiej armii. W 1984 roku sąd wojskowy w Warszawie skazał go na karę śmierci za dezercję. Pozbawiono go również majątku i zdegradowano. Wyrok został uchylony dopiero w 1995 roku.

Mata Hari

Mata Hari w 1906 roku. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

W 1895 roku Margaretha Geertruida McLeod – bo tak naprawdę nazywała się Mata Hari - zdecydowała się poślubić starszego od siebie kapitana Rudolpha MacLeoda, któremu urodziła dwójkę dzieci. Małżeństwo nie należało jednak do udanych i po kilku latach rozpadło się.

Po rozwodzie kobieta - nie mając środków do życia - zaczęła występować jako tancerka egzotyczna, początkowo posługując się pseudonimem Lady MacLeod, następnie Mata Hari. Prowadziła bujne życie towarzyskie, które wymagało od niej regularnego kursowania pomiędzy Berlinem a Paryżem. Podczas jednej z takich wypraw, pod koniec 1915 roku, poznała oficera niemieckiego wywiadu Karla Kramera, który zaoferował jej pieniądze w zamian za współpracę. Mata Hari przyjęła propozycję i otrzymała kryptonim rejestracyjny H21. Według niektórych wersji, wkrótce potem została również zwerbowana przez Francuzów i od tej pory pełniła funkcję podwójnego agenta.

Na początku 1917 roku tancerka została aresztowana, oskarżona o szpiegostwo na rzecz Niemiec i osadzona we francuskim więzieniu Saint-Lazare. Podczas procesu przyznała się zarzucanych jej czynów i wkrótce – chociaż zabrakło niezbitych dowodów świadczących o jej winie – została skazana na śmierć. Wyrok wykonano 15 października 1917 roku.

Stefan Witkowski

Pokaz zastosowania nowego tłumika do broni palnej. Na zdjęciu od lewej: płk Pluciński, NN, Michał Gonczaruk, inż. kpt. Stefan Witkowski. Warszawa 1931 roku. Źródło: NAC/Domena publiczna

Jesienią 1939 roku Witkowski - pseudonim "Kapitan", "Doktor Zet" - założył konspiracyjną grupę wywiadowczą "Muszkieterzy". Jej nazwa podobno wzięła się od długich luf karabinów przeciwpancernych wz. 35, które wojskowy obsługiwał we wrześniu 1939 roku podczas wojny obronnej Polski. Zaprzysiężenie pierwszych członków organizacji odbyło się w listopadzie w mieszkaniu hrabiny Teresy Łubieńskiej zlokalizowanym na placu Zbawiciela w Warszawie. Wśród tego grona znajdował się również Kazimierz Leski pseudonim Bradl, słynny późniejszy szpieg Armii Krajowej.

"Muszkieterzy" – od wiosny 1940 roku – podlegali zwierzchnictwu Związku Walki Zbrojnej. Witkowski jednak chciał uniezależnić organizację, samemu próbując nawiązując kontakt z wywiadem brytyjskim, co spotkało się z ostrym sprzeciwem komendanta ZWZ-u generała Stefana Roweckiego "Grota" i sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych generała Władysława Sikorskiego. Konflikt udało się załagodzić, a "Kapitan" otrzymał nowe, ryzykowne zadanie. 

Przeczytaj też: Gen. Stefan Grot-Rowecki. Zdradzony pierwszy dowódca AK

Na przełomie 1940 i 1941 roku rozpoczął się najbardziej kontrowersyjny i tajemniczy rozdział w historii Witkowskiego, związany z jego współpracą z niemieckim wywiadem. Prawdopodobnie dokonał tego na specjalne polecenie polskich władz podziemnych, co potwierdzają powojenne zeznania niektórych "Muszkieterów".

Witkowski miał się skupić na zdobyciu informacji na temat sytuacji panującej na wschodnich terenach Rzeczpospolitej, zajętych po 17 września 1939 roku przez ZSRR, jednak w pewnym momencie coś poszło nie tak. "Kapitan" został oskarżony o niesubordynację oraz o współpracę z wrogiem i w sierpniu 1942 roku wojskowy sąd Armii Krajowej skazał go na śmierć. 18 września tego samego roku rozstrzelano go w jego warszawskim mieszkaniu. 

Halina Maria Szymańska

W 1927 roku Halina Maria Siennicka poślubiła młodego oficera Antoniego Szymańskiego. Jej wybranek szybko piął się po szczeblach kariery, a kolejne awanse wiązały się z licznymi przeprowadzkami - i tak w 1932 roku para znalazła się w Berlinie, gdzie Antoni pełnił funkcje attaché wojskowego.

Jak podaje historyczka Monika Stasiak w swoim artykule "Kobiety wywiadu: Halina Wiśniowska – szpieg o kryptonimie Guziczek" chwilę przed wybuchem II wojny światowej małżeństwo powróciło do Polski. Wkrótce zostali rozdzieleni - Halina zatrzymała się wraz z trzema córkami w Warszawie, natomiast Antoni udał się na Kresy Wschodnie, gdzie uczestniczył w obronie Lwowa i dostał się do sowieckiej niewoli. Pozbawiona kontaktu z mężem oraz środków do życia kobieta, postanowiła odszukać swojego dawnego znajomego z czasów pobytu w Berlinie - szefa Abwehry Wilhelma Canarisa. 

Przeczytaj też: Wilhelm Canaris - szef wywiadu III Rzeszy

Niemiec zorganizował Szymańskiej wyjazd do szwajcarskiego Brna. Po wszystkim złożył jej także propozycję współpracy. Canaris był zagorzałym przeciwnikiem Hitlera i członkiem antynazistowskiej organizacji "Czarna Orkiestra". Zależało mu również na jak najszybszym zakończenia wojny i dlatego dążył do nawiązania kontaktu z brytyjskim wywiadem, aby przekazać mu ważne informacje mogące wpłynąć na dalszy przebieg konfliktu. Szymańska natomiast miała być jego łącznikiem z aliantami. 

Od tego momentu kobieta – posługując się pseudonimem Halina Czarnocka (nazywana też "Guziczkiem") – przez kolejne cztery lata regularnie dostarczała Brytyjczykom wiadomości, które otrzymywała od wicekonsula III Rzeszy w Zurychu Hansa Giseviusa, działającego na zlecenie Canarisa. Wśród nich były między innymi plany Niemiec dotyczące frontu afrykańskiego i radzieckiego – w tym bitwy pod Stalingradem.

Jej misja zakończyła się latem 1944 roku, gdy szef Abwehry został aresztowany w związku z nieudanym zamachem na Hitlera i wkrótce potem stracony. W zamian za swoją pracę wywiadowczą Szymańska otrzymała brytyjskie obywatelstwo i emeryturę wojskową. Po wojnie zamieszkała w Wielkiej Brytanii. 

Harold Kim Philby

Harold Kim Philby w 1955 roku. Źródło: AGIP / Rue des Archives / Forum

Philby związał się z partią komunistyczną w trakcie nauki na uniwersytecie w Cambridge. Sowieckim agentem został jednak już po ukończeniu studiów w 1933 roku. W kolejnych latach pracował jako dziennikarz-korespondent między innymi gazety "The Times", dla której relacjonował nawet przebieg wojny domowej w Hiszpanii w latach 1936-1939. 

W 1940 roku z Philbym nawiązał kontakt Guy Burgess z brytyjskiej Tajnej Służby Wywiadowczej MI6 i zaproponował mu współpracę. Dziennikarz zgodził się i szybko zdobył zaufanie przełożonych - już pod koniec wojny został kierownikiem IX Sekcji organizacji, odpowiedzialnej za zwalczanie sowieckiej działalności wywrotowej w Europie. W 1949 roku natomiast przeniesiono go do Waszyngtonu, gdzie pełnił funkcję oficera łącznikowego pomiędzy brytyjskimi a amerykańskimi służbami wywiadowczymi.

Stanowisko dawało mu niemal nieograniczony dostęp do wielu drażliwych wiadomości, które chętnie przekazywał Sowietom – szczegółowo informował ZSRR o funkcjonowaniu MI6 i amerykańskiej Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA). W 1950 roku natomiast powiadomił Rosjan o próbie antykomunistycznego puczu w Albanii. Wkrótce potem ostrzegł dwóch sowieckich agentów w brytyjskiej służbie wywiadowczej – Burgessa i Donalda MacLeana – że są oskarżeni o współpracę ze Związkiem Radzieckim. Po ich ucieczce z kraju Philby znalazł się na celowniku służb Wielkiej Brytanii i wkrótce potem został zwolniony z posady. 

W latach 50. pracował jako dziennikarz-korespondent w Libanie. Sytuacja wokół niego zaogniła się ponownie około 1962 roku za sprawą obciążających go zeznań majora KGB Anatolija Golicyna, który rok wcześniej uciekł z placówki sowieckiego wywiadu w Helsinkach i poprosił Amerykanów o azyl. Philby zdecydował się wówczas wyjechać do Moskwy, gdzie mieszkał aż do swojej śmierci w 1988 roku. Na emigracji napisał również książkę "My Silent War" ("Moja cicha wojna"), w której opisał swoją pracę podwójnego agenta.

Roman Czerniawski

We wrześniu 1939 roku Czerniawski walczył podczas wojny obronnej Polski. Po kapitulacji przedostał się do Rumunii, a stamtąd do Francji, gdzie właśnie tworzono nowe struktury polskiej armii i rządu na uchodźstwie. Mimo doświadczenia w lotnictwie, został skierowany do pracy w wywiadzie - jesienią 1939 roku ukończył specjalny kurs w École Supérieure de Guerre, który umożliwił mu zapoznanie się ze strukturą i organizacją Wehrmachtu.

Polscy żołnierze na frontach II wojny światowej - zobacz serwis historyczny

Gdy III Rzesza zaatakowała Francję i wkrótce potem powstał kolaboracyjny rząd w Vichy, Czerniawski przedostał się do Tuluzy, gdzie nawiązał kontakt z majorem Mieczysławem Słowikowskim i majorem Wincentym Zarembskim. Wojskowi powołali do życia operację "Armand", której celem było utworzenie placówki wywiadowczej o kryptonimie "Interallie" w okupowanym przez Niemców Paryżu.

Czerniawski – pseudonim "Walenty" - działał szybko i już w listopadzie 1940 roku udało mu się zrealizować zadanie. Zbudowana przez niego placówka zdobyła wiele cennych informacji, które następnie – przez Tuluzę – były wysyłane do Londynu. Brytyjczyków zawiadomiono między innymi o lokalizacjach niemieckich oddziałów, składów ich amunicji, umocnieniach i rodzajach najnowszej broni. Poinformowano ich również o istnieniu niemieckich kieszonkowych okrętów podwodnych. 

W październiku 1941 roku Abwehra wpadła na trop operacji "Armand", co doprowadziło do aresztowania Czerniawskiego i jego współpracowników. "Walenty" został osadzony w więzieniu w Fresnes pod Paryżem i wkrótce potem niemiecki wywiad zaproponował mu współpracę. Wojskowy zgodził się i ten sposób narodził się agent "Hubert".

Kilka miesięcy później umożliwiono mu przedostanie się do Londynu, gdzie od razu zgłosił polskiemu i brytyjskiemu wywiadowi swój alians z Abwehrą. Alianci postanowili wykorzystać sytuację i przy pomocy Czerniawskiego zinwigilować struktury III Rzeszy. "Brutus" - bo taki pseudonim nadali mu Brytyjczycy - miał za zadanie przede wszystkim zmylić Niemców co do jednostek, jakimi dysponowały siły alianckie i co do terminu, kiedy miały wylądować w Normandii. 

Przeczytaj także: 

• D-Day. Polacy w Normandii. Lotnicy, marynarze i... żołnierze Wehrmachtu. Posłuchaj wspomnień
• D-Day. Lądowanie w Normandii. Co premier Stanisław Mikołajczyk mówił tego dnia do Polaków? Posłuchaj

Czerniawski pozostawał agentem do końca wojny. Po zakończeniu konfliktu pozostał na emigracji w Londynie. 

Julius i Ethel Rosenbergowie

Julius i Ethel Rosenbergowie czekają na proces. Źródło: PAP/UPPA/Photoshot

Ethel Greenglass poznała Juliusa Rosenberga w latach 30. gdy pracowała jako urzędniczka. Para szybko związała się z Partią Komunistyczną Stanów Zjednoczonych, jeszcze zanim wzięła ślub w 1939 roku. Wkrótce po zawarciu małżeństwa, Julius otrzymał pracę inżyniera cywilnego w wydziale łączności wojska amerykańskiego (U.S. Army Signal Corps). Niedługo później wraz żoną rozpoczął współpracę z sowieckim wywiadem.

Rosenbergowie przekazywali Rosjanom przede wszystkim informacje dotyczące "Projektu Manhattan" - tajnego amerykańskiego programu badawczego skupiającego się na pracy nad uzyskaniem energii jądrowej, która miała posłużyć do budowy nowej broni. Wiadomości otrzymywali od brata Ethel, który pracował przy programie jako mechanik. 

Sytuacja małżeństwa skomplikowała się w 1945 roku, gdy Julius został zwolniony ze służby, ponieważ skłamał o swoim członkostwie w partii komunistycznej. Rosenbergowie już wówczas zaczęli być podejrzewani o współpracę z obcym wywiadem, jednak niezbite na to dowody pojawiły się dopiero pięć lat później, gdy aresztowano sowieckiego kuriera Harry’ego Golda. Jego zeznania obciążyły parę, która latem 1950 została zatrzymana. 

Rosenbergów oskarżono o szpiegostwo na rzecz Związku Radzieckiego i 6 marca 1951 roku skazano na karę śmierci. Wyrok wykonano 19 czerwca 1953 roku. Aż do lat 90. wokół winy pary toczyła debata publiczna, a wielu uważało wyrok sądu za niesprawiedliwy. Wątpliwości rozwiały się dopiero po upadku Związku Radzieckiego, gdy opublikowane zostały dokumenty potwierdzające pracę małżeństwa na rzecz obcego wywiadu. 

Richard Sorge

Richard Sorge. Źródło: awkz / Interfoto / Forum

Przyszedł na świat w październiku 1895 roku w Baku, jednak dzieciństwo i młodość spędził w Niemczech. Był uczestnikiem I wojny światowej, a następnie przez wiele lat pracował jako dziennikarz. Pod koniec 20. został zwerbowany przez wywiad Związku Radzieckiego, który następnie wysłał go do Chin, aby założył tam sowiecką siatkę szpiegowską. Po powrocie do Niemiec - na polecenie komunistów - wstąpił do partii nazistowskiej i niedługo później wyjechał do Japonii jako doradca niemieckiego ambasadora generała dywizji Eugena Otta.

Podczas swojego wieloletniego pobytu na placówce dyplomatycznej Sorge'owi udało mu się zdobyć i przekazać Sowietom liczne cenne informacje dotyczące działań niemieckich – poinformował Rosjan między innymi o zawarciu paktu antykominternowskiego oraz zdradził szczegółu planu Barbarossa, dotyczącego ataku III Rzeszy na Związek Radziecki. Jesienią 1941 ujawnił także, że Japonia nie planuje ataku na ZSRR, co sprawiło, że Armia Czerwona mogła skupić się na prowadzeniu wojny na froncie zachodnim.

18 października 1941 roku Sorge został aresztowany przez Japończyków, którzy od dłuższego czasu podejrzewali go o działalność szpiegowską. Stracono go 7 listopada 1944 roku. Pośmiertnie otrzymał tytuł Bohatera Związku Radzieckiego.

Eddie Chapman

Eddie Chapman sfotografowany przez MI5 tuż po zrzuceniu do Wielkeigo Brytanii. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

Przed wybuchem II wojny światowej Chapman był zawodowym przestępcą, specjalizującym się w kradzieżach. Dzięki swoim umiejętnościom szybko wzbogacił się, a fortuna pozwoliła mu na prowadzenie aktywnego życia towarzyskiego - w tamtym okresie utrzymywał nawet kontakty z aktorką Marlene Dietrich.

W lutym 1939 roku został jednak schwytany przez policję i skazany na dwa lata więzienia. Karę odbywał na Wyspach Normandzkich, od 1940 roku okupowanych przez III Rzeszę. Gdy w październiku 1941 roku wypuszczono go na wolność, na ochotnika zgłosił się do niemieckiej Abwehry - po dobyciu rocznego szkolenia został szpiegiem o pseudonimie "Fritzchen", czyli "Mały Fritz".

16 grudnia 1942 roku został zrzucony na spadochronie na pole w Cambridgeshire. Stamtąd miał się dostać do Hetfield w hrabstwie Hertforshire, gdzie miał doprowadzić do zniszczenia fabryki De Havilland. Produkowano w niej między innymi samoloty Mosquito, które budziły postrach wśród niemieckich załóg bombowych. Tuż po lądowaniu Chapman zdecydował się jednak zgłosić do brytyjskiego wywiadu, który poinformował o swojej współpracy z Abwehrą i któremu zaproponował swoje usługi. Został przyjęty i w ten sposób stał się agentem ZIGZAG. 

Aby nie wzbudzić podejrzeń strony niemieckiej, przed wyjazdem do Norwegii, gdzie znajdowała się kryjówka Abwehry, musiał jednak wykonać powierzone zadanie i zniszczyć fabrykę samolotów. Jak podaje oficjalna strona brytyjskiego MI5 w nocy z 29 na 30 stycznia 1943 roku Chapman, wspomagany przez wywiad brytyjski, doprowadził do  sfingowanego sabotażowego wybuchu w De Havilland - na budynkach fabryki zamontowano wówczas skomplikowany system kamuflażu, który miał oszukać samoloty zwiadowcze III Rzeszy i udowodnić, że zakład rzeczywiście został zniszczony. Wokół terenu rozsypano natomiast gruz i wokół porozrzucano uszkodzone sprzęty wykonane z drewna i papier mâché. Z powietrza wyglądało to więc jak jedno wielkie pobojowisko. MI5 zatroszczył się także o umieszczenie w gazetach stosownego ogłoszenia informującego o wybuchu w De Havilland, co uwiarygodniło wersję agenta.

Po poinformowaniu swoich niemieckich przełożonych o wykonaniu zadania, Chapman wyjechał z Wielkiej Brytanii i skierował się do Norwegii. Tam - za swoje zasługi - został odznaczony niemieckim Krzyżem Żelaznym, stając się w ten sposób pierwszym Brytyjczykiem od siedemdziesięciu lat, który uzyskał to wyróżnienie.

Chapman pełnił funkcję szpiega do końca II wojny światowej, a przekazane przez niego informacje niejednokrotnie przydały się aliantom. 

Jerzy Sosnowski

Jerzy Sosnowski. Źródło: Wikimedia commons/Domena publiczna

W 1925 roku Sosnowski został oficerem Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, czyli wywiadu. Wkrótce potem skierowano go do Berlina, gdzie założył polską placówkę o kryptonimie "In.3", którą następnie kierował aż do 1934 roku. Przez cały okres życia w Niemczech posługiwał się nazwiskiem Ritter von Nalecz i podawał się za barona o polskich korzeniach. 

Podczas pobytu udało mu się rozwinąć szeroką siatkę szpiegowską, w którą zaangażowanych było wielu przedstawicieli niemieckiej arystokracji – między innymi Benita von Falkenhayn, powinowata Ericha von Falkenhayna, szefa Sztabu Generalnego w latach 1914-1916. Jednym z największych osiągnięć Sosnowskiego było jednak  uzyskanie dokumentów "Organisations-Kriegsspiel" (tak zwanego OK-Planu), czyli niemieckiego studium mobilizacyjnego do wojny z Polską.

27 lutego 1934 roku placówka "Rittera von Nalecza" został rozpracowana, a jej członkowie aresztowani przez Gestapo - wielu z nich skazano później na karę śmierci. Sosnowski miał trochę więcej szczęścia - początkowo otrzymał dziesięć lat więzienia, jednak na skutek wymiany polsko-niemieckiej w kwietniu 1936 roku powrócił do ojczyzny.

Niedługo cieszył się wolnością. Wkrótce został ponownie aresztowany - tym razem przez rodaków - i oskarżony o współpracę z Abwehrą. Mimo braku dowodów świadczących o jego winie, w czerwcu 1939 roku skazano go na piętnaście lat więzienia. Po wybuchu II wojny światowej słuch o Sosnowskim zaginął. Według niektórych wersji wydarzeń został rozstrzelany wkrótce po wkroczeniu Wehramchtu na teren Polski, według innych udało mu się uciec i aż do końca konfliktu pełnił funkcję agenta sowieckiego wywiadu. 

jb

Podczas pracy korzystałam z artykułu Moniki Stasiak "Kobiety wywiadu: Halina Wiśniowska – szpieg o kryptonimie Guziczek", tesktów opublikowanych na stronie encyklopedii Britannica (artykuł  "Julius Rosenberg and Ethel Rosenberg" John Philip Jenkinsa i "Kim Philby") i informacji z oficjalnej strony brytyjskiego MI5. 

Ryszard Kukliński, pułkownik Ludowego Wojska Polskiego, zastępca szefa zarządu operacyjnego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, miał dostęp do ściśle tajnych dokumentów. Ale nie tylko: "W zimie z 1964 na 1965 rok miałem po raz pierwszy okazję widzieć głowice jądrowe, których oficjalnie w Polsce nie było" wyznawał po latach. To doświadczenie, widmo nuklearnego konfliktu, pchnęło Kuklińskiego do podjęcia najważniejszej i najbardziej dramatycznej decyzji w życiu – rozpoczęciu współpracy z CIA.

Wśród dokumentów, które "Jack Strong" przekazał amerykańskiemu wywiadowi były plany strategiczne na wypadek III wojny światowej, rozmieszczenie sił radzieckich w państwach satelickich, dane techniczne uzbrojenia i informacje dotyczące wprowadzenia stanu wojennego w Polsce. W sumie 42 tys. stron.

Jak prezentowały się plany bloku wschodniego na wypadek III wojny światowej?

Scenariusz katastrofy

Doktryna Układu Warszawskiego (czyli de facto Moskwy) na wypadek konfliktu z NATO opierała się na założeniu, że w warunkach wojny, w której obie strony dysponują olbrzymimi siłami konwencjonalnymi i nuklearnymi, działania obronne są bezcelowe, kluczową rolę zaś odgrywać będą "działania zaczepne" – pod tym eufemizmem rozumieć należy zmasowany atak wszystkimi dostępnymi rodzajami broni i przełamanie obrony przeciwnika w pierwszych dniach konfliktu. Stawiano na uderzenie wyprzedzające, które dawać miało przewagę agresorowi. Innymi słowy, Związek Sowiecki zakładał, że to on będzie stroną atakującą.

Taki scenariusz oznaczał, że żołnierze wysłani w pierwszym rzucie na front byliby narażeni nie tylko na ogień przeciwnika, ale też operowaliby niebezpiecznie blisko skażenia radioaktywnego wywołanego przez eksplozję własnych ładunków jądrowych. W najgorszej sytuacji znaleźliby się żołnierze armii wysłanych w pierwszym rzucie, czyli siły NRD, Czechosłowacji i Wojsko Polskie oraz jednostki sowieckie stacjonujące w tych krajach.

Plan zakładał, że uderzenie sowieckie sformowane będzie w trzech frontach pierwszego rzutu: Nadmorskim, Centralnym i Południowym. Ten pierwszy miał się składać głównie z jednostek polskich. Na wypadek wojny Wojska Frontu Polskiego miały być wyposażone w 177 taktycznych rakiet jądrowych i 17 atomowych bomb lotniczych. Ludowe Wojsko Polskie w sile 600 tys. żołnierzy miało uderzyć na Danię, a później Holandię i Belgię. Uderzenia nuklearne planowano m.in. na Kopenhagę, Bremę, Amsterdam, Rotterdam i Antwerpię. Front Polski miał dysponować siłą 2700 czołgów, 2459 dział i moździerzy oraz 417 samolotów.

"Plan operacji zaczepnej frontu nadmorskiego" czyli plan ataku Ludowego Wojska Polskiego w ramach operacji Układu Warszawskiego na Niemcy, Danie, Belgie i Holandie z użyciem taktycznej broni atomowej. Plan zatwierdzony w 1970 roku przez ówczesnego ministra obrony narodowej Wojciecha Jaruzelskiego. Fot.: Grzegorz Kozakiewicz / Forum

Zadaniem armii pierwszego rzutu było wyrąbać korytarz dla sowieckich dywizji drugiego i trzeciego rzutu, które miały przeć dalej na zachód, aż po Atlantyk. Przy czym nie liczono się ze stratami własnymi. Według szacunków sięgałyby one 50 proc.

Atomowa pustynia

Konsekwencje wdrożenia tego planu byłyby dla Polski katastrofalne.

- Doszliśmy do wniosku, że niezależnie od tego, kto tę wojnę wywoła, przez Polskę w ciągu pierwszych dziesięciu dni wojny przetoczy się lawina trzech frontów. (…) Prezydent Stanów Zjednoczonych nie ważyłby się uderzyć na siły rozmieszczone w ZSRR, gdyż oznaczałoby to automatyczną ripostę na terytorium USA. Z kolei skierowanie tej broni na terytorium Niemiec mijałoby się z celem obrony tego kraju (sojusznika USA), bo zamieniałoby ten obszar w perzynę - pustynię radioaktywną. Nasze serca polskie podpowiadały nam, że między tym terenem bronionym przez NATO i terenem Związku Radzieckiego leży ziemia niczyja: polska i czeska. Tu była największa groźba użycia broni nuklearnej przeciwko siłom sowieckim – mówił Kukliński.

Planiści sztabu zdawali sobie z tego sprawę. Przewidywano, że niemal natychmiast po rozpoczęciu natarcia nastąpi uderzenie odwetowe NATO. Jego główny impet spadłby na Polskę. Na odtajnionych mapach operacyjnych – tych samych, na których pracował Kukliński – zaznaczone są przewidywane cele ataku.

- Latami siedziałem nad wielkimi mapami. Miałem symbole grzyba jądrowego, które musiałem przyklejać tam, gdzie miały paść [u nas] kolorem niebieskim, a kolorem czerwonym gdzie my mieliśmy uderzyć. Na tym szczeblu, na którym ja to robiłem, można było to zrobić mechanicznie, ale ja nie potrafiłem – mówił Kukliński na antenie Polskiego Radia. - Ćwiczenia rzutu strategicznego robiono symbolicznie. Zamiast 50 dywizji, puszczano 6-8. Całości nie wolno było pokazać. Ale ja musiałem wiedzieć, jak to będzie wyglądało w całej, strategicznej skali.

W tej skali przewidywano też odwet NATO. Zdaniem planistów LWP atomowy płaszcz pokryłby niemal całą powierzchnię kraju. Bomby spadłyby na najważniejsze porty – Trójmiasto i Świnoujście. Jądrowa anihilacja czekałaby największe ośrodki miejskie – Łódź, czy Kraków. Strategiczne bombardowania uderzyłyby na linii Wisły, niszcząc najważniejsze mosty, nim przeprawiłyby się nimi oddziały Armii Czerwonej. Nuklearny ogień miał przede wszystkim pochłonąć gospodarcze i polityczno-wojskowe serca kraju - górnośląskie zagłębie przemysłowe i Warszawę.

W zasobie archiwalnym #AIPN znajdują się plany 🗺 inwazji wojsk #UkładWarszawski na Zachód. Działając pod pseudonimem #JackStrong płk #Kukliński przekazał Amerykanom łącznie ponad 4⃣0⃣ tys. stron 📄 tajnych dokumentów.
📚 Czytaj więcej ➡ https://t.co/A46Z73vG6Y pic.twitter.com/ZC6Kmpw4Du

— Instytut Pamięci Narodowej (@ipngovpl) February 13, 2020

Ale na tym nie koniec, spodziewano się, że odwetowe uderzenie Paktu Północnoatlantyckiego będzie wymierzone również w granicę polsko-radziecką. Linia Bugu byłaby miejscem położenia nuklearnej  zapory przeciwko nacierającym kolejnym zagonom Armii Czerwonej. Bomby spadłyby na najważniejsze węzły komunikacyjne od Sokółki na północy, po Przemyśl na południu.

To, co Kukliński dojrzał w planach Układu Warszawskiego, było scenariuszem katastrofy na nieznaną dotąd skalę. Prognozowane straty ludności szacowano na 3,5 mln zabitych i napromieniowanych. A to tylko w przypadku powodzenia akcji ewakuacji mieszkańców szczególnie narażonych miast i czterdziestoprocentowym powodzeniu akcji ukrywania w schronach przeciwatomowych. O wiele bardziej przerażające i niestety bardziej prawdopodobne były szacunki mówiące o 14 mln poległych. Polakom groziła eksterminacja całego narodu, a Kukliński zdawał sobie z tego sprawę.

bm

Korzystałem z książki Sławomira Cenckiewicza "Atomowy szpieg. Ryszard Kukliński i wojna wywiadów"; Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2014.