Wenus z Willendorfu - najsłynniejsza prehistoryczna rzeźba

Pies nazywał się Robot i był ukochanym towarzyszem zabaw 18-letniego Marcela Ravidata. Przyjaciele spacerowali po lesie w okolicy miejscowości Montignac, gdy Robot wyniuchał bardzo ciekawy otwór w ziemi, powstałą w wyniku wywrócenia się drzewa razem z korzeniami. Dociekliwy piesek rozkopał nieco otwór, poszerzając wejście, i oczom zdumionego Marcela ukazał się głęboki szyb tonący w mroku.

Piętnaście metrów do prehistorii

Podekscytowany chłopak pobiegł po kolegów, by oznajmić im, że chyba znalazł wejście do tunelu prowadzącego pod rzeką Vézère do zamku Chateau de Montignac. Podziemne przejście było od lat lokalną legendą. Marcel Ravidat oraz się Jacques Marsal, Georges Agnel i Simon Coencas zeszli 15-metrowym szybem w dół. To, co tam znaleźli, było znacznie bardziej sensacyjne od legendarnego tunelu.

Chłopcy znaleźli się we wnętrzu ciemnej groty skalnej i zapalili małą olejową lampkę. Stanęli jak wryci. "Zobaczyliśmy kawalkadę zwierząt nadzwyczajnej wielkości, namalowanych na ścianach i sklepieniu jaskini. Każde z tych zwierząt zdawało się poruszać" - relacjonował później Jacques Marsal. Był 12 września 1940 roku i czterech młodych Francuzów (nie licząc psa) dokonało jednego z najważniejszych odkryć archeologicznych XX wieku. Wtedy jednak nie wiedzieli jeszcze, z czym mają do czynienia.

Walenty Szwajcer. Odkrywca starożytnego Biskupina

Jaskiniowy kapitalizm

Odkrywcy z początku zamierzali utrzymać wszystko w sekrecie, ale nie trwało to długo, gdyż wpadli na pomysł, że mogą zarobić na "swojej" jaskini. Przyprowadzili do niej znajomych, ci zaś zabrali ze sobą kolejne osoby. "Właściciele" pobierali kilka centymów za wstęp do groty. Wieść rozeszła się po okolicy. Wkrótce kolejki młodocianych turystów zrobiły się tak długie, że chłopcy nie umieli sobie poradzić z obsłużeniem tłumów. Pomyśleli, że w zasadzie nic nie wiedzą o tym, co odkryli, i że warto opowiedzieć o grocie komuś dorosłemu i wykształconemu. Komuś takiemu, jak nauczyciel historii.

Historyk najpierw nie chciał dać wiary w opowieści chłopców, ale w końcu dał się przekonać do rzucenia okiem na malowidła. Gdy zszedł pod ziemię, od razu zorientował się, że ma do czynienia z niezwykle cennym zabytkiem. Zakazał odkrywcom sprowadzania gawiedzi do groty. Ci potraktowali to bardzo poważnie. Jacques Marsal postawił nawet namiot przed wejściem do szybu, by przepędzać ciekawskich. Tym samym stał się pierwszym strażnikiem jaskini Lascaux. Nikt nie wiedział wtedy, że kiedyś grota naprawdę zostanie całkowicie zamknięta dla wszystkich z wyjątkiem garstki naukowców.

Pierwsi ludzie w grocie Lascaux w 1940 roku. Na dole po prawej siedzi Marcel Ravidat, który pierwszy - wspólnie z psem Robotem - natrafił na ślad jaskini. Fot. Jer/EAST NEWS

Na ratunek chorej grocie

Archeolodzy zbadali jaskinię, rozpoznając w 600 naskalnych malowidłach autorstwo przedstawicieli kultury magdaleńskiej w późnym paleolicie. Obrazy  te były dziełem bardzo wielu pokoleń artystów żyjących około 17 tysięcy lat temu. Prawdopodobnie służyły szamańskim rytuałom. Zachowały się w doskonałym stanie dzięki temu, że przez wieki spoczywały w ciemności. Szybko okazało się, że to właśnie ciemność jest kluczem do ich przetrwania.

Grotę udostępniono zwiedzającym w 1948 roku. Kilkaset osób dziennie tłoczyło się w wąskich skalnych korytarzach, by zobaczyć ten cud. Kilkaset osób oddychało, pociło się, wnosiło na sobie bakterie, grzyby i glony. Radykalnie zmieniło to wewnętrzne środowisko w jaskini. Wkrótce malowidła zaczęły pokrywać się zielonym nalotem. Dzieła niszczały w zastraszającym tempie. Grota "chorowała". Nie pomogło założenie klimatyzacji. Żeby uchronić zabytek, w 1963 roku zamknięto jaskinię dla turystów. Malowidła uratowali konserwatorzy, którzy aż 10 lat zabezpieczali unikatowe obrazy.

Machu Picchu. Najbardziej tajemnicze miasto świata

Dziś do groty w Lascaux wstęp mają tylko upoważnieni naukowcy, i to niezwykle rzadko. Mogą tam wejść tylko w specjalistycznej odzieży. Aparatura wewnątrz jaskini utrzymuje warunki optymalne dla malowideł. Nad wszystkim czuwa komputer.

Ciekawscy dostali na pocieszenie dokładną kopię części groty, którą wybudowano nieopodal w 1983 roku. Nazywa się Lascaux II. Odtworzono w niej 90 procent oryginalnych malowideł za pomocą technik sprzed 17 tysięcy lat. Większość zwiedzających na pewno nie zauważy różnicy. Choć na pewno zapłacą za wejście więcej niż kilka centymów.

mc

Marea to osada portowa, położona nad jeziorem Mareotis, założona jeszcze w czasach Aleksandra Wielkiego i rozwijająca się od III wieku p.n.e. aż do początku okresu islamskiego w VIII wieku n.e. Miejsce to było celem prac archeologów od wielu lat. Pracowali tam badacze z USA, Francji i Polski.

- Podczas ostatnich lat w ramach nowego projektu dokonaliśmy jednak przewrotu w poznaniu tego starożytnego miasta. Wszystko dzięki wykorzystaniu metod nieinwazyjnych - geofizycznych w połączeniu z wykopaliskami - mówi Nauce w Polsce - PAP dr Mariusz Gwiazda z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW, który kierował pracami terenowymi. Szefem projektu NCN, w ramach którego prowadzone są obecne badania, jest prof. Tomasz Derda z Wydziału Archeologii UW.

Dr Gwiazda podkreśla, że zastosowane metody umożliwiły "zajrzenie" pod piasek zalegający nad miastem i stworzenie dokładnego planu zabudowań.

Wykopaliska w Wadi Natrun. "Mnisi musieli uciekać przed popularnością"

Odkryli nieznaną część miasta

W ten sposób zlokalizowano nieznaną część starożytnego miasta o powierzchni 13 hektarów. Było to kilka wielkich budynków, które archeolodzy określają jako "modułowe", bo każdy z nich składał się z paru identycznych mierzących 10 na 10 m części.

Jak opisuje naukowiec, połowa modułu mogła być sklepem - sprzedawano tam produkty, a pozostała - noclegownią. Od wschodu i zachodu budowle te miały niewielkie portyki. Były to konstrukcje parterowe. Wiadomo, że te zabudowania istniały od VI do VIII w.

- To było dla nas duże zaskoczenie, bo w tym czasie w Egipcie nie budowano nowych miast - zaznacza archeolog. Jak mówi, boom budowlany miał miejsce w okresie hellenistycznym, po tym, gdy kraj ten podbił Aleksander Wielki (IV w. p.n.e.) i później, gdy podporządkowali go sobie Rzymianie. Według badacza wówczas w różnych częściach świata kultury śródziemnomorskiej zbudowano gigantyczną liczbę miast. Później, aż do czasów podboju Arabów, nie było potrzeby wznoszenia kolejnych, bo było ich już tak wiele. Dlatego - w jego ocenie - nowo odkryte zabudowania są takie wyjątkowe.

Niepodobne do żadnych innych zabudowań

Z ustaleń archeologów wynika, że zabudowania powstały na gruzach rzymskiej farmy zajmującej się produkcją wina.

- Nie są one podobne do żadnych znanych zabudowań świata śródziemnego – przekonuje kierownik prac terenowych.

Miasto nie przypomina innych znanych wcześniejszych osiedli, które skoncentrowane były wokół miejsca centralnego. Większość modułowych budowli położona jest obok siebie w równych rzędach. Nieco dalej, w oddzielnych budowlach, były termy i latryny.

Egipt. Archeolodzy odnaleźli zaginione "Złote Miasto” sprzed 3000 lat

Dom pielgrzyma

Po analizie znanych tekstów z epoki naukowcy doszli do wniosku, że natknęli się na centrum zbudowane dla pielgrzymów będących w drodze do odległego o kilka kilometrów na południe sanktuarium Abu Mena - jego ruiny znajdują się na światowej liście dziedzictwa UNESCO.

Pielgrzymi chcieli odwiedzić grób męczennika, św. Menasa, który zmarł ok. 300 roku. Nad jego grobem wzniesiono duży kościół.

Nowo odkryte budynki położone były niemal tuż przy brzegu jeziora Mareotis. Pielgrzymi docierali tutaj drogą wodną z Aleksandrii. Dr Gwiazda uważa, że wśród nich byli zarówno biedni, jak i bogaci Egipcjanie, zapewne głównie z północnej części kraju. Wiadomo to na podstawie odnajdywanych w czasie wykopalisk w Aleksandrii ampułek św. Menasa, czyli małych terakotowych pojemników, zawierających świętą oliwę z Abu Mena. Pielgrzymi kupowali je u celu swej podróży i zabierali je ze sobą domu. Nie są one znane z innych części Egiptu.

- Ale badacze odkrywają je w różnych częściach Europy, a nawet w Wielkiej Brytanii - wskazuje dr Gwiazda.

Czy oznacza to, że pielgrzymowano do Egiptu z aż tak odległych rejonów świata? Według badacza nie można tego wykluczyć, ale możliwe jest też to, że ampułki trafiały tam drogą pośrednią.

Wstępne wyniki badań na temat nowych ustaleń dotyczących Marei ukazały się w prestiżowym brytyjskim periodyku naukowym "Antiquity".

PAP/bm

Do odkrycia doszło w czasie poszukiwań pola bitwy z 5 kwietnia z 1091 roku. Jak opisuje w Kronice Polskiej Gall Anonim, wówczas książę Władysław I Herman miał gdzieś nad rzeką Wdą, w pobliżu tajemniczego grodu Drzu, stoczyć bitwę z Pomorzanami.

Badacze przeanalizowali ukształtowanie terenu, prawdopodobny przebieg dawnych szlaków i wytypowali do przeprowadzenia badań archeologicznych obszar wokół miejscowości Gródek, gdzie spodziewali się odnaleźć ślady wydarzeń sprzed ponad 900 lat.

Nóż jak miecz

Tymczasem archeolodzy natknęli się na nóż bojowy z VIII w. Po odkryciu zagadkowego przedmiotu zwrócili się o opinię do doktora Piotra Pranke z Katedry Historii Skandynawii i Europy Środkowo-Wschodniej UMK w Toruniu. Ekspert stwierdził, że przedmiot ten może być niezwykle rzadkim, bardzo wczesnym, pochodzącym z połowy VIII wieku n.e., norweskim langsaksem, bo w ten sposób określa się ten typ broni.

Do znaleziska doszło w kwietniu br., ale dopiero teraz naukowcom udało się zebrać więcej informacji na jego temat. Jak mówi Nauce w Polsce PAP archeolog Mateusz Sosnowski, który uczestniczy i koordynuje badaniami z ramienia Wdeckiego Parku Krajobrazowego, odnalezienie broni pochodzącej ze Skandynawii, na polu bitwy z końca z XI wieku nie byłoby niczym niezwykłym, jednakże archeologów zaintrygował niezwykły kształt noża. Jeżeli miałby pochodzić on z końca XI wieku, to musiałby on być znacznie krótszy od tego, na który natrafiono w czasie wykopalisk. Egzemplarz odkryty przez archeologów mierzy 90 cm, a sama jego głownia ma 80 cm.

Wikingowie - postrach średniowiecznej Europy

- Jak widać jest to broń o imponujących rozmiarach jak na nóż bojowy, który w zasadzie przy tych rozmiarach mógłby spokojnie mierzyć się z mieczami dwusiecznymi z tamtego okresu - mówi Sosnowski.

Najbardziej podobnym przedmiotem do langsaksa odkrytego na terenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego jest długi nóż bojowy odnaleziony w 2015 roku, w Haukeli. To obszar między Vestfoldem a Telemarkiem, w zachodniej Norwegii. W takiej identyfikacji pomógł polskim archeologom Jostein Aksdal, który konserwował znalezisko z Haukeli. Pochodzi ono z około połowy VIII w., czyli początku okresu wikińskiego. Najpewniej polskie znalezisko liczy tyle samo lat.

Zagadka pochodzenia

Sosnowski zapytany o kontekst odkrycia ubolewa, że jest to znalezisko "luźne", bo mimo że broń była zdeponowana na głębokości ponad pół metra to wykop archeologiczny, w którym została odkryta, nie ukazał żadnych nawarstwień kulturowych, które wskazywałyby na szerszy kontekst odnalezionego przedmiotu.

- Zamierzamy przeprowadzić szczegółowe badania metalograficzne, które być może pozwolą nam na uzyskanie dodatkowej wiedzy na temat tego unikatowego egzemplarza broni - zapowiada Sosnowski.

Z przekazanych przez Sosnowskiego informacji wynika, że langsaks jest zachowany w doskonałym stanie, jedynie końcówka jego głowni uległa zgięciu.

- Być może właśnie ten ślad przyniesie nam odpowiedź na temat historii, która stoi za tym langsaksem. Wstępne oględziny miejsca zgięcia głowni wskazują, że uszkodzenie to nie powstało w wyniku wydarzeń, które miały miejsce po porzuceniu tego przedmiotu - wskazuje badacz.

Langsaks z Wdeckiego Parku Krajobrazowego trafił do konserwatorów zabytków. Jego odkrywcy chcą żeby po wykonanych przez nich zabiegach został zaprezentowany szerszej publiczności.

PAP/bm

Wcześniej uważano, że choć zasiedlający te tereny neandertalczycy, a następnie homo sapiens posługiwali się narzędziami z krzemienia czekoladowego, to nie wydobywali go na miejscu, ale transportowali z oddalonych o ok. 150 km Gór Świętokrzyskich. 

Ważny surowiec

- Dorzecze Wisły obfituje w złoża kilku rodzajów surowców krzemionkowych, które były wykorzystywane w czasach prehistorycznych. Wśród nich krzemień czekoladowy był jednym z najlepszych jakościowo: twardy, kruchy i o jednolitej strukturze, dlatego dobrze nadawał się do wytwarzania narzędzi. Ma wiele odmian – od barwy jasnobrązowej (czekolady mlecznej) po ciemny brąz (jak czekolada gorzka) – wymieniła archeolog dr Sudoł-Procyk z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Jak wskazała, jakość krzemienia czekoladowego doceniana była przez pradziejowe społeczności już od paleolitu środkowego, przez mezolit i neolit, aż po epokę żelaza (czyli od ok 250 000 lat temu do przełomu er), a największą popularnością cieszył się w okresie późnego paleolitu (15-12 tys. lat temu).

- Nasze badania w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej pokazały, że krzemień ten był wykorzystywany przez tutejsze społeczności środkowopaleolityczne (czyli neandertalskie) przede wszystkim do produkcji noży, a w młodszych okresach homo sapiens wytwarzał z niego przede wszystkim różne narzędzia wiórowe, takie jak ostrza, drapacze, rylce, przekłuwacze, czy zbrojniki. Wcześniej jednak sądziliśmy, że nasi przodkowie przynosili ten surowiec z Gór Świętokrzyskich, czyli z rejonu badanego już od stu lat, gdzie krzemień czekoladowy został bardzo dobrze rozpoznany i opisany – wskazała archeolog.

Pierwsza tego typu odkryta pozostałość

Teraz archeolodzy odkryli złoża minerału na terenie Doliny Udorki (leżącej w powiecie olkuskim w woj. małopolskim) – i na ich obszarze kopalnię.

- Z geologicznego punktu widzenia takie wychodnie nie powinny dziwić, ponieważ określonego wieku skały, w których możemy się spodziewać tego surowca, występują poza strefą świętokrzyską wzdłuż całej wschodniej granicy Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Ale jest to niewątpliwie pierwsza tutaj tego typu pozostałość po działalności naszych przodków – podkreśliła.

Z badań zespołu, choć jeszcze niekompletnych, wynika, że sama kopalnia funkcjonowała między 10 a 6 tys. lat temu.

- To również zaskakujące odkrycie, ponieważ zdecydowana większość znanych nam kopalni (w tym innych surowców krzemionkowych) z Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i z Gór Świętokrzyskich pochodzi z okresu neolitu, czyli są młodsze niż ta – powiedziała dr Sudoł-Procyk.

Prehistoryczna "dolinka krzemowa"

Dodała, że na razie nie wiadomo, czy była to kopalnia z bardzo głębokimi szybami i podziemnymi chodnikami.

- Wydaje się, że pierwotnie wędrujący doliną prehistoryczni łowcy wkopywali się w stok, widząc pokłady krzemienia odsłonięte w wyniku podmycia zbocza przez rzekę. Ale kolejne doły kopane były coraz wyżej po stoku osiągając coraz większe rozmiary. Odkryte przez nas obiekty mają głębokość 3 metrów, a badania jeszcze się nie skończyły. Wprawdzie nie znaleźliśmy dotąd narzędzi, którymi je kopano, aby pozyskać ten surowiec, ale z dużym prawdopodobieństwem, możemy stwierdzić, że to był jakiś surowiec organiczny, np. poroże, które jest bardzo twarde i znane archeologom jako narzędzie z innych kopalń pradziejowych – opowiadała badaczka.

Archeolodzy mają także dowody, że surowiec po wydobyciu był wstępnie obrabiany w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni i dopiero później wynoszony poza jej teren m.in. na wymianę.

Niedawno zespół badaczy zakończył prace terenowe, w czasie których pobrano wiele próbek do analiz w laboratoriach, na czym będą pracować przez najbliższe miesiące. W kolejnym sezonie archeolodzy znów planują powrót na stanowisko i kolejne badania w terenie.

Badania prowadzone są w ramach pięcioletniego projektu pt. "Krzemień czekoladowy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Wydobywanie, użytkowanie i dystrybucja", finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

PAP/bm