Przed II wojną światową Huta Pieniacka była jedną z największych w powiecie brodzkim województwa tarnopolskiego. Według spisu ludności dokonanego przed wojną, składała się ze 172 gospodarstw zamieszkałych przez 487 mieszkańców, w większości narodowości polskiej. Stosunki z okoliczną ludnością ukraińską układały się dobrze.

Rzeź wołyńska - zobacz serwis historyczny

Jak dokładnie wyglądały stosunki pomiędzy miejscowymi Polakami i Ukraińcami przed wybuchem II wojny światowej? Posłuchaj audycji "O Wołyniu".

 

Relacje polsko-ukraińskie pogorszyły się po wybuchu II wojny światowej. Sytuację wykorzystała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), która dążyła do stworzenia niepodległego państwa ukraińskiego. Pod koniec 1942 roku powstała zbrojna przybudówka organizacji – Ukraińska Powstańcza Armia (UPA). Pierwsza połowa 1943 roku przyniosła falę zbrodni na zamieszkujących przedwojenne województwo wołyńskie Polakach. Kulminacja mordów przypadła na lato 1943 roku.

Zapowiedź rzezi

W sierpniu 1943 roku OUN na zebraniu zdecydowała o tym, że należy przeprowadzić likwidację ludności polskiej także w Małopolsce Wschodniej, czyli w dawnych województwach stanisławowskim i tarnopolskim. Dowódcą operacji został pułkownik Roman Szuchewycz.

Do pierwszych zabójstw Polaków – początkowo tylko wybranych rodzin – w Małopolsce Wschodniej zaczęło dochodzić już na jesieni 1943 roku. Masowe mordy w tym regionie rozpoczęły się pod koniec grudnia 1943 roku.

Samoobrona

Zagrożeni napadem mieszkańcy Huty Pieniackiej postanowili założyć samoobronę – oddolnie powoływany komitet, który miał strzec wsi przed atakiem. Oddział samoobrony w tej wsi został utworzony w oparciu o komórkę Armii Krajowej. Na jej czele stanął Kazimierz Wojciechowski ps. Satyr, który został przysłany ze Lwowa.

Do Huty Pieniackiej zaczęli napływać wkrótce mieszkańcy innych polskich miejscowości zagrożonych napadem oraz uciekinierzy z Wołynia. Na początku 1944 roku do wsi przybył także oddział partyzantki radzieckiej pułkownika Dmitrija Miedwiediewa, który wcześniej pomagał w odpieraniu ataków UPA na inną samoobronę – Przebraże. Wiadomość o tym fakcie dotarła do niemieckich władz okupacyjnych.

Starcie z esesmanami

Partyzanci radzieccy opuścili wieś w końcu lutego 1943 roku. Krótko po tym z lasu wyłoniły się uzbrojone postacie, które zaczęły strzelać w kierunku wsi. Po krótkiej wymianie ognia oddział wycofał się do lasu. Okazało się, że w wyniku starcia zginęły dwie osoby. Zabici okazali się członkami SS "Galizien", których Niemcy przysłali na zwiad, wiedząc, że we wsi stacjonuje duży oddział partyzancki.

- Nasza wioska była za mała, żeby myśleć o samoobronie, więc wszyscy przeprowadzili się do Huty Pieniackiej - wspomninał świadek zbrodni w Hucie Pieniackiej Stanisław Kowalski w audycji "O Wołyniu".

Przed zbrodnią

W nocy z 27 na 28 lutego 1944 roku w Hucie Pieniackiej znalazł się łącznik Armii Krajowej. Przekazał on dowództwu samoobrony do wsi zalecenia Inspektoratu AK. Według wytycznych Niemcy wiedzieli, że we wsi jest wielu partyzantów i zamierzali ją spacyfikować. Oddział samoobrony miał się ewakuować, by stworzyć wrażenie, że wieś jest zamieszkała tylko przez dzieci, kobiety i starców. Ten zabieg miał zwiększyć szanse na uniknięcie pacyfikacji.

Jednak Armia Krajowa nie wiedziała, że na wieś został już wydany wyrok. 28 lutego 1944 roku do Huty Pieniackiej zostały skierowane siły SS "Galizien" i sotnia UPA "Siromanci". Do tych oddziałów przyłączyli się także ukraińscy cywile z okolicznych miejscowości.

- Wieś została zaatakowana z czterech stron. Był nawet jeden czołg - mówił Stanisław Kowalski.

Pacyfikacja

Przerażeni mieszkańcy zaczęli w panice uciekać lub chować się we wcześniej przygotowanych kryjówkach. Po przeprowadzonym ostrzale esesmani i banderowcy zaczęli strzelać do uciekających, a następnie starannie przeczesali wieś. Pojmanych ludzi wyprowadzali grupami z kryjówek i prowadzili do kościoła. Wśród uwięzionych w świątyni wybuchła panika, kiedy rozeszła się wieść o tym, że rzekomo kościół jest zaminowany.

Przeżyć udało się tylko dwudziestu osobom, które ukryły się na wieży kościelnej. W jednej ze stodół zgromadzono około 40 osób. Drzwi zamknięto, a następnie budynek oblano benzyną i podpalono. Ze stodoły udało się zbiec około dziesięciu kobietom. Po południu rozpoczęto wyprowadzać z kościoła kilkudziesięcioosobowe grupy, które doprowadzano do stodół i drewnianych zabudowań gospodarczych. Następnie obiekty te ostrzeliwano z broni maszynowej i podpalano.

- Ukraińcy rabowali, co się dało. Wioska została doszczętnie spalona - dodał Stanisław Kowalski. - Na drugi dzień ocaleli członkowie samoobrony zbierali niedopalone ciała ludzkie. W większości przypadków zamykano ludzi w stodołach, oblewano jakimś płynem i podpalano budynek. Ludzie ginęli w strasznych męczarniach.

Według Ewy i Władysława Siemaszków śmierć w Hucie Pieniackiej poniosło około 1200 osób, w tym kilku ukrywających się Żydów. Z kolei według ustaleń Instytutu Pamięci Narodowej zginęło około 850 osób narodowości polskiej, mężczyzn, kobiet i dzieci. Nieliczni ocalali schronili się w okolicznych miejscowościach, gdzie były zorganizowane samoobrony.

seb

wmkor

Dziś w tym miejscu leży Rogoźnica, oddalona około 60 km od Wrocławia. W czasie II wojny światowej Niemcy założyli tu obóz pracy. Gross-Rosen oficjalnie nazywany był przez hitlerowców obozem aresztu ochronnego. W rzeczywistości, jak to przyznali sami członkowie jego załogi w zeznaniach na procesie w Hamburgu, był to jeden z najcięższych obozów koncentracyjnych.

Pierwszy transport więźniów dotarł tu 2 sierpnia 1940 roku. Początkowo był filią KL Sachsenhausen. W maju 1941 roku został przekształcony w jednostkę samodzielną.

Obóz śmierci

Prymitywne pomieszczenia, głodowe racje żywności i wody przyczyniły się do śmierci tysięcy więźniów, którzy trafili do Gross-Rosen.

- Pamiętam taki obrazek obozowy: kupa trupów sięgająca aż po dach baraku. Przyniesiono kolejnych pięciu nieboszczyków. Więźniowie z komando brali każdego za ręce, za nogi i rzucali go na tę kupę tak jak snopek siana. Na nas to już nie robiło wrażenia - mówił jeden z więźniów obozu Gross-Rosen.

Wspomnienia tych, którzy przeżyli obozowe piekło, zarejestrowała w 1975 roku Krystyna Żebrowska w audycji pt. "Zerwane druty".

- Ta zbrodnia działa się od października do grudnia 1941 - mówił Mieczysław Mołdawa. - Krematorium było jakieś 50 m na zboczu, poza obozem. Pamiętam dzień, gdy wszyscy zostaliśmy zatrzymani podczas obiadu, duszkiem dopijaliśmy zupę, nagle wszystkich wypędzono, ustawiono między blokami i kazano co sił śpiewać tę piosenkę "Willkommen in unserer fröhlichen Sänger", zwrotka po zwrotce. Czasami to trwało 20 minut, czasami pół godziny, a nieraz, gdy przychodziły dwa transporty z jeńcami Armii Czerwonej, to musieliśmy śpiewać i 40 minut. Pomiędzy zwrotkami słyszeliśmy strzały.

Pod koniec 1941 i na początku 1942 roku w Gross-Rosen zamordowano ok. 2500 jeńców radzieckich. W obozie zastrzelono też ok. 200 francuskich żołnierzy oskarżonych o szpiegostwo.

- Kiedy przyszło Boże Narodzenie 1944 roku, powstała myśl urządzenia szopki - wspominał Mieczysław Mołdawa. - Włączyły się i inne narodowości. Był powszechny płacz. Rozczuleni tym przedstawieniem okazali się szczególnie Francuzi, bo widowisko, choć ludowe, miało akcenty patriotyczne, narodowe. Śpiewano kolędy, ale teksty łączyły się z naszym życiem więźniarskim i ze zbliżająca się wolnością.

Nadzieja na wolność

Antoni Gładysz w swym obozowym pamiętniku pisał: "Z każdym nowym więźniem przybywały jakieś wiadomości. W ten sposób wiedzieliśmy co dzieje się w kraju".

W drugiej połowie 1944 roku Gross-Rosen stał się miejscem przerzutu dziesiątek tysięcy więźniów ewakuowanych z obozów na wschodzie. Tu m.in. przybyli więźniowie z Auschwitz. Marsz śmierci wyruszył z Gross-Rosen na krótko przed wkroczeniem wojsk radzieckich. Armia Czerwona wyzwoliła obóz 14 lutego 1945 roku.  

- To był obóz zdobyty już bez więźniów - opowiadał w audycji inż. Mieczysław Mołdawa. - Około 200 osób zostało wybitych na rewirze, reszta, bardzo mała grupa, została wyratowana; byli to ci, którzy zdołali się jakoś ukryć. I dlatego trudno mówić o pierwszym dniu wolności.

Tę zbliżającą się wolność więźniowie czuli już w styczniu. - Stało nas na apelu ok. 30 tysięcy ludzi, ale nasze twarze były już zupełnie inne. Słyszeliśmy odgłosy walk, czuliśmy, że zbliża się wolność - mówił gość programu.

Zacieranie śladów

U schyłku wojny Niemcy zaczęli budować komorę gazową i powiększać krematorium. Nie zdążyli ukończyć tych robót. Niemcy próbowali na rozkaz Himmlera zatrzeć ślady istnienia obozów, stąd tak wielu ludzi zginęło w ostatnich tygodniach przed wyzwoleniem, wielu nie przeżyło ewakuacji i marszu w głąb Rzeszy.

Te dramatyczne dni mimo wszystko niosły radość. Po wielu miesiącach spotykali się przyjaciele, członkowie rodzin. Kazimierz Dębowski spotkał wówczas syna, który został przewieziony do Gross-Rosen z Auschwitz. - Spodziewałem się go z każdym nadejściem transportu - opowiadał.- Stałem na drodze, czekałem. I wreszcie go zobaczyłem. To moje spotkanie  z synem było bardzo rozczulające. Zostaliśmy razem aż do ewakuacji.

Ostatnie ofiary wojny

Niestety, syna utracił kilka miesięcy później, na krótko przed zakończeniem wojny, po opuszczeniu obozu. 

- Wymaszerowaliśmy do stacji, kto nie mógł iść o własnych siłach, tego wykańczano - wspominał. - Załadowano nas do wagonów otwartych i jechaliśmy nimi 4 dni. Zaopatrzono nas w obozie po kawałku chleba i to musiało wystarczyć. Przyjechaliśmy do Dorhausen, umieszczono nas w barakach i zabierano do roboty. Tam zaczęły się bombardowania. Po bombardowaniu szukałem syna, ale on zaginął i go nie znalazłem - powiedział Kazimierz Dębski.

O dramatycznych chwilach spędzonych w Gross-Rosen opowiadali też goście Feliksa Kidawy: prof. Kazimierz Guzik, inż.. Mieczysława Mołdawa, dr Jan Nowak oraz red. Juliusz Zagórski. Wspominali wydarzenia, których byli świadkami 15 lat wcześniej.

Przez obóz KL Gross-Rosen przeszło 125 tysięcy więźniów, z czego 40 tysięcy zmarło.

Niemieccy oprawcy przed sądem

Wielu z nich uniknęło kary za popełnione zbrodnie. Najokrutniejszy z esesmanów, Karl Gallasch, który codziennie zabijał ok. 5 osób, został skazany na karę śmierci. Powiesił się 19 maja 1947 roku w więziennej celi we Wrocławiu. Friedrich Entress, naczelny lekarz SS w KL Gross-Rosen, który wykonywał więźniom zastrzyki z fenolu, otrzymał wyrok śmierci i został stracony.

Łaskawie los obszedł się z ostatnim komendantem obozu - Johannesem Hassebroekiem. W 1948 roku brytyjski Trybunał Wojskowy skazał go na karę śmierci za zbrodnie popełnione w obozach koncentracyjnych. Dwa lata później karę zamieniono mu na 15 lat więzienia, a już we wrześniu 1954 wypuszczono go na wolność. Zmarł w 1977 roku w Westerstede.

Posłuchaj dramatycznych wspomnień ludzi, którzy przeżyli obozowe piekło Gross-Rosen.

 

bs/im

O transporcie Żydów z Bytomia z 15 lutego 1942 niewiele wiadomo. Nie zachowały się dokumenty dotyczące liczby więźniów, którzy przybyli tym transportem do obozu. Jedynym świadectwem tego, że Zagłada rozpoczęła się 15 lutego 1942 roku jest przypis w pamiętniku Rudolfa Hoessa i relacje mieszkańców Bytomia. Wedle tych ostatnich, pewna grupa Żydów miała zostać oskarżona o błahe przestępstwa, odprowadzona na bocznicę kolejową, gdzie nakazano im pozostawić bagaże, a następnie wywieziona do Auschwitz, skąd powrócić miały urny z ich prochami. 

Bytomski transport otworzył nowy rozdział w historii największej fabryki śmierci, choć sam obóz funkcjonował już 1,5 roku. 

Benjamin Lesser, były więzień Auschwitz: mówiono nam, że skończymy jako popiół

Polscy więźniowie

- Historię obozu Auschwitz możemy podzielić na dwa okresy. Pierwszy z nich, "polski", trwał od 1940 do wiosny 1942 roku. Okres "żydowski" trwał od wiosny 1942 do końca istnienia obozu – mówił dr Franciszek Piper, były kierownik Działu Historyczno-Badawczego Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w audycji Pawła Sawickiego z cyklu "Auschwitz - między zbrodnią a świętością". – W pierwszym okresie dominowali w strukturze narodowościowej więźniów Polacy.

Pierwszy transport więźniów do Auschwitz przybył 14 czerwca 1940 roku. Byli to Polacy, 728 więźniów politycznych z Tarnowa.

- Gdy nas przywieziono w obozie było trzydziestu niemieckich więźniów - przyszłych kapo. Otrzymałem nr 31, byłem pierwszym Polakiem w Oświęcimiu - opowiadał cudem ocalały Stanisław Ryniak.

Niemcy wprowadzili wypróbowany już w Dachau system: najpierw osadzili w obozie kryminalnych więźniów narodowości niemieckiej. Ci ludzie traktowani byli jako uprzywilejowana klasa więźniów. Stanowili ogniwo pośrednie między załogą obozu, a szeregowymi więźniami.

W pierwszych latach do Auschwitz trafiali społeczni, duchowi i wojskowi przywódcy przedwojennej Polski. Inteligenci, ludzie kultury i nauki oraz uczestnicy ruchu oporu. Do obozu wysyłano także ludzi aresztowanych podczas ulicznych łapanek i akcji wysiedleńczych. Później do obozu trafiały całe rodziny, między innymi z przewidzianej do zasiedlenia niemieckimi osadnikami Zamojszczyzny i z Warszawy w trakcie Powstania.

Wśród pierwszych więźniów byli także polscy Żydzi. Pierwszą ofiarą obozu był jeden z nich. Dawid Wongczewski stracił życie podczas apelu w nocy z 6 na 7 lipca 1940 roku, kiedy po ucieczce jednego z więźniów Niemcy zarządzili wielogodzinny apel.

Ostateczne rozwiązanie

Sytuacja zmieniła się po napaści Niemiec na ZSRR. Do Auschwitz trafili wówczas więźniowie sowieccy. Stanowcza większość z tych 10 tys. jeńców zmarła z powodu skrajnie złych warunków sanitarnych panujących w obozie.

Napaść Niemiec na ZSRR wiązała się także z rozpoczęciem planów masowej eksterminacji Żydów w obozach. Mordowanie Żydów przez wyspecjalizowane Einsatzgruppen uznano za nieefektywne. Prawdopodobnie już w czerwcu 1941 roku podjęto decyzję o Zagładzie europejskich Żydów w komorach gazowych i krematoriach obozów. Plan ten znalazł swoje potwierdzenie podczas konferencji w podberlińskim Wannsee, 20 stycznia 1942 roku.

Janina Iwańska, była więźniarka Auschwitz: kiedy poczułam zapach krematorium, byłam pewna, że umrę

- Datą przełomową dla historii obozu była data 26 marca 1942 roku. W tym dniu przywieziono pierwszy masowy transport Żydów ze Słowacji. Było to 999 słowackich Żydówek – podkreślał dr Franciszek Piper.

Wkrótce do Auschwitz zaczęły przybywać kolejne transporty z państw europejskich. 103 tys. Żydów z Holandii, 77 tys. obywateli francuskich żydowskiego pochodzenia, 250 tys. Żydów rumuńskich i 450 tys. Żydów węgierskich. W gettach, Auschwitz i innych obozach zginęło 2 800 000 polskich obywateli narodowości Żydowskiej.  

- Napływ masowych transportów żydowskich w związku z włączeniem KL Auschwitz do planu całkowitej Zagłady ludności żydowskiej w Europie nie oznaczał, że do obozu zaprzestano przywozić Polaków – podkreślał historyk. 

Spośród 1,1 miliona przywiezionych do KL Auschwitz Żydów około 200 tys. zostało zarejestrowanych jako więźniowie. Pozostałych 900 tys. zamordowano niemal natychmiast po przyjeździe, bez wprowadzania do obozowej ewidencji. Proceder mordowania Żydów na masową skalę trwał do 27 stycznia 1945 roku, do chwili wyzwolenia obozu.

Zobacz serwis specjalny Polskiego Radia poświęcony 75. rocznicy wyzwolenia obozu Auschwitz-Birkenau:

bm

Do tragedii doszło rankiem 61 lat temu, kiedy silna lawina błotna z wąwozu Babi Jar przerwała tamę i zatopiła dzielnicę Kureniwka, pochłaniając liczne ofiary śmiertelne, niszcząc i zatapiając wiele budynków, zakładów, infrastrukturę.

Nawet 1500 ofiar

Z nakazu ówczesnych władz partyjnych prawdziwa skala katastrofy była ukrywana. Oficjalnie poinformowano wtedy, że w katastrofie zginęło 145 osób. Dziś niektórzy badacze twierdzą, że liczba ofiar mogła sięgnąć nawet 1500.

Lawina o wysokości czterech metrów rujnowała wszystko na swojej drodze: niszczyła budynki, przewracała autobusy, zatapiała zakłady, zabijała ludzi - pisało w sobotę Radio Swoboda.

- Kiedy spojrzałam w stronę Babiego Jaru, zobaczyłam coś strasznego: z Jaru niesione były budynki i drzewa. Budynki płynęły w całości - opowiada cytowana przez portal radia Olha Bikus, która była świadkiem katastrofy.

- Lawina żywcem grzebała ludzi na ulicach, w miejscach pracy; błota przestało napływać po ok. 1,5 godziny. Bez dachu nad głową zostało 1300 mieszkańców.

Tragedia, która zniszczyła dowody zbrodni

Tama, którą przerwała lawina składająca się z odpadów cegielnianych, została zbudowana, by zalać część wąwozu Babi Jar, będącego jednym z najstraszniejszych symboli Holokaustu. W wąwozie Niemcy masowo rozstrzeliwali Żydów i utworzyli obóz koncentracyjny.

- Historia tragedii kureniwskiej jest znamienna również dla zrozumienia stosunku sowieckich władz do pamięci ofiar Babiego Jaru. Po zakończeniu wojny pamięci o nich nie uszanowano ani pomnikiem, ani kompleksem memorialnym. Natomiast Babi Jar zapełniano odpadami, by zniwelować teren, pobudować tam ulice, magistralę transportową i utworzyć park wypoczynku na miejscu rozstrzeliwania i grzebania ludzi" - zaznaczył Maks Jakower, dyrektor generalny ukraińskiego Centrum Pamięci o Holokauście Babi Jar.

Według niego tragedia kureniwska ostatecznie zniszczyła dowody nazistowskich zbrodni w Babim Jarze.

Babi Jar

29 września 1941 roku, niedługo po zajęciu Kijowa przez wojska hitlerowskie, Niemcy zebrali przebywających w Kijowie Żydów, po czym nakazali im marsz w kierunku wąwozu Babi Jar. Na miejscu Żydów dzielono na 10-osobowe grupy i zabijano z karabinów maszynowych. W ciągu zaledwie dwóch dni - 29 i 30 września 1941 roku - niemieckie grupy operacyjne (Einsatzgruppen) rozstrzelały tam, według niemieckich raportów, 33 771 osób. Kolejne egzekucje trwały do 11 października. W tym czasie zabito jeszcze ok. 17 tys. Żydów.

Na miejscu kaźni w Babim Jarze Niemcy stworzyli obóz koncentracyjny, w którym więziono m.in. Ukraińców, Polaków, Rosjan i Romów. Do 1943 roku, kiedy do Kijowa wkroczyła Armia Czerwona, w obozie tym zamordowano około 30 tys. osób. Według różnych źródeł ogólna liczba rozstrzelanych w Babim Jarze w latach 1941-1943 waha się w granicach 100-150 tys. osób.

PAP/bm

- Badania DNA, w połączeniu z dowodami archeologicznymi i szkieletowymi - szczególnie tymi wskazującymi na systematyczną przemoc, być może nawet w stylu egzekucji - odkrywają przed nami masową masakrę i przypadkowy pochówek 41 osób z wczesnej społeczności pasterskiej w obecnej wschodniej Chorwacji  - mówi James Ahern, profesor antropologii Uniwersytetu Wyoming z zespołu badającego stanowisko. 

Odkrycie jest owocem prac, które rozpoczęły się 14 lat temu. 

- W 2007 roku na chorwackim stanowisku przeprowadzono "ratunkowe" wykopaliska, które rozpoczęto, gdy pochówek został odkryty podczas budowy garażu na prywatnej ziemi - wyjaśnia James Ahern.

Początkowo grobowcem zajmował się archeologów kierowany przez Jacqueline Balen z Muzeum Archeologicznego w Zagrzebiu. Gdy zdano sobie sprawę z wagi odkrycia, do badań zaproszeni zostali naukowcy w Wyoming. 

Nowe spojrzenie na człowieka epoki kamienia i miedzi

- Jest to najstarszy znany nam przypadek masowego mordu - podkreśla James Ahern. - W pewnym sensie odkrycie rzuca też nowe światło na temat  życia rolników w epoce kamienia i miedzi. Dotąd sądzono, że społeczności te żyły w małych wioskach i grupach pasterskich. 

Analiza genetyczna wykazała, że 70 procent analizowanych szkieletów nie miało wśród zmarłych bliskich krewnych. Nie stwierdzono również różnic płciowych, gdyż liczba mężczyzn i kobiet znalezionych na stanowisku była niemal równa. Wskazuje to, że masakra nie była wynikiem walk między mężczyznami (bitwy lub potyczki), nie była też wynikiem odwetu wymierzonego w osobników określonej płci. Ślady najstarszego masowego mordu w dziejach sugerują także, że ludzie budowali duże osady na tych terenach ok. 1000 lat wcześniej niż dotąd sądzono. 

Brutalny mord 

U 13 z 41 osób zmasakrowanych ludzi stwierdzono obrażenia czaszki. Datowanie węglowe i badania archeologiczne dowiodły, że szczątki wszystkich osób w grobie zostały pochowane w tym samym czasie - co sugeruje nagłą śmierć.

- U pozostałych ofiar nie wykryto śladów obrażeń na pozostałych szczątkach, co nie wyklucza gwałtownej śmierci - wskazuje James Ahern. - Osoby te mogły być duszone, pałowane, cięte lub dźgane w obszarach tkanek miękkich lub w sposób, który nie uszkodził leżących pod nimi kości.

Badacze mają zamiar przeanalizować ślady pyłków roślinnych z czasów, w których dokonano mordu. Ich hipoteza zakłada, że dramatyczne zdarzenie mogło mieć związek ze zmianami klimatycznymi, które z kolei wiążą się z rywalizacją o zasoby, w tym dostęp do wody, pożywienia i paszy dla zwierząt. 

EurekaAlert/bm