Miasto, masa, maszyna. Rewolucyjne idee Tadeusza Peipera

Styl poetycki Juliana Przybosia, który debiutował jako 16-latek, dojrzewał przez lata. Wszystko zaczęło się od słynnej Awangardy Krakowskiej, grupy, którą poeta tworzył u boku Tadeusza Peipera w latach 20. W kolejnej dekadzie twórca zaproponował m.in. trudne do wyobrażenia metafory i "figury eksplozywne" (termin Artura Sandauera), które zwracały uwagę na uwięzioną w przedmiotach i zjawiskach energię, której uwolnienie doprowadzić może do eksplozji. W latach powojennych jego teksty stały się bardziej przejrzyste, a twórca zaczął stawiać na komunikatywność.

Za swój właściwy debiut uważał ogłoszony w "Skamandrze" wiersz "Cieśla" z 1922 roku. W międzywojniu wydał pięć tomów poezji: "Śruby" (1925), "Oburącz" (1926), "Sponad" (1930), "W głąb las" (1932) i "Równanie serca" (1938). Jego aktywności poetyckiej od początku towarzyszyły wystąpienia teoretyczne i literaturoznawcze.

Sabotażysta, awangardzista

Przyszedł na świat 5 marca 1901 roku w rodzinie chłopskiej w Gwoźnicy Dolnej. Od 1912 roku uczył się w rzeszowskim gimnazjum. W 1918 roku wstąpił do tajnego kółka samokształceniowego działającego w Polskiej Organizacji Wojskowej. Jako członek POW brał udział w akcjach sabotażowych, potem walczył z Ukraińcami o Lwów i był ranny w bitwie pod Sokolnikami. W 1919 roku otrzymał honorową odznakę "Orląt Lwowskich".

Wybuch wojny polsko-bolszewickiej

W 1920 roku zdał maturę i, zanim rozpoczął studia polonistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim, wstąpił do Wojska Polskiego i walczył w wojnie polsko-bolszewickiej pod Lwowem i pod Krasnem. W 1923 roku zaczął pracę jako nauczyciel gimnazjalny. Wtedy też poznał Tadeusza Peipera i podjął współpracę ze "Zwrotnicą", głównym organem programowym Awangardy Krakowskiej. Do wybuchu II wojny światowej redagował kilka czasopism literackich, wydawał kolejne tomy wierszy, uczestniczył w życiu artystycznym w Polsce i za granicą.

Pisarz, minister, dyrektor

W latach 1939-1945 przebywał najpierw we Lwowie, potem w rodzinnej Gwoźnicy, cały czas publikując i organizując działalność środowisk literackich, zarówno oficjalnie, jak i w konspiracji. W 1941 roku był aresztowany przez gestapo, jednak szybko go zwolniono. W 1944 roku był najpierw kierownikiem Wydziału Informacji i Propagandy Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, później zaś członkiem Krajowej Rady Narodowej w Lublinie.

Został pierwszym prezesem reaktywowanego Związku Zawodowego Literatów Polskich, zakładał Spółdzielnię Wydawniczą "Czytelnik" i pracował w składzie kolegium redakcyjnego tygodnika "Odrodzenie". W 1945 roku został członkiem PPR (od 1949 PZPR). W latach 1947-1951 mieszkał w Szwajcarii jako poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny PRL. Powróciwszy do kraju, do 1955 roku był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. W 1958 roku, po wykonaniu kary śmierci na Imrem Nagyu, na znak protestu wystąpił z PZPR.

Węgry 1956. Zobacz serwis specjalny

Dojrzałość i starość poety

Od 1944 roku Przyboś wydawał tomy wierszy i eseistyki literackiej: "Póki my żyjemy" (1944), "Miejsce na ziemi" (1945), "Czytając Mickiewicza" (1950), "Rzut pionowy" (wybór wierszy, 1952), "Najmniej słów. Poezje. Materiały poetyckie. Objaśnienia" (1955), "Linia i gwar" (szkice, 1956), "Narzędzie ze światła" (1958), "Więcej o manifest" (1962), "Sens poetycki" (szkice, 1963), "Na znak" (1965), "Kwiat nieznany" (1968). W 1964 roku poeta otrzymał Nagrodę Państwową I stopnia za całokształt twórczości literackiej. W latach 1965-1967 był zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja". W 1966 roku został wiceprezesem PEN Clubu, a w 1968 znalazł się w zespole redakcyjnym "Miesięcznika Literackiego".

W 1969 roku podupadł na zdrowiu i zamieszkał w Domu Pracy Twórczej w podwarszawskich Oborach. Zmarł 6 października 1970 roku w Warszawie. Pochowano go w Gwoźnicy.

mc

5 sierpnia 1921 roku urodził się Roman Bratny. Był prozaikiem, poetą, publicystą i scenarzystą filmowym, autorem, który swoją najsłynniejszą powieścią wprowadził do polskiej kultury i historii literatury pojęcie pokolenia Kolumbów. Tak określił generację urodzonych około 1920 roku twórców, którzy w dorosłość wchodzili podczas koszmaru II wojny światowej.

Powstanie Warszawskie - zobacz serwis specjalny

Pokolenie, które odkryło koszmar

"Kolumbowie. Rocznik 20" ukazali się w 1957 roku. Książka o Armii Krajowej i jej młodych żołnierzach, oparta na opowieściach najbliższych przyjaciół pisarza, natychmiast przyniosła mu ogromną popularność. Tylko do 1989 roku miała 23 wydania. Wprowadzono ją na listę lektur szkolnych, a w 1970 roku na podstawie części książki Janusz Morgenstern wyreżyserował serial "Kolumbowie" według scenariusza Romana Bratnego. Powieść przetłumaczono na kilkanaście języków, trafiła nawet do Republiki Południowej Afryki.

W 1971 roku Roman Bratny opowiadał w Polskim Radiu o masie listów, które dostał od czytelników "Kolumbów". – Często były to listy od ludzi, którzy właśnie kończyli lekturę. Pisali, że przez dwa dni nie wychodzili z domu. Zgłaszali pretensje, że skrzywdziłem jakiegoś bohatera, że nie w ten sposób powinny się zakończyć jego losy i przedstawiali swoje wersje. Były też listy osób utożsamiających się z jakąś postacią – wspominał.

Prawdziwy "Kolumb". Dezerter, bohater Powstania, kobieciarz

Tytuł powieści zaczerpnął autor od wojennego pseudonimu Krzysztofa Sobieszczańskiego "Kolumba", który z kolei bazował na nazwisku Krzysztofa Kolumba, włoskiego żeglarza i odkrywcy. Za tym znaczeniem kryje się jednak także rozbudowana metafora dotycząca losu młodzieży sportretowanej w książce. Pokolenie Kolumbów jest zdaniem Romana Bratnego pokoleniem odkrywców.

– Tej generacji świat odkrył całe swoje okrucieństwo, bezmiar grozy, którą niosła ze sobą ostatnia wojna – mówił pisarz w 1970 roku w rozmowie z Jerzym Pytlakowskim. – Z drugiej strony ta generacja została skonfrontowana nagle z nowym światem pojęć, idei i wartości, które dotarły do nas wraz z socjalizmem. To podwójne odkrycie, podwójne zaskoczenie, podwójna konieczność wchodzenia w świat pełen tajemnic, niedoświadczony przez poprzednie generacje – stwierdził.

Andrzej Mularczyk: bez piłki nie byłbym pisarzem

Akowiec i wiersze z podziemi

Naprawdę nazywał się Roman Mularczyk. Był bratem pisarza i scenarzysty Andrzeja Mularczyka (ur. 1930). Dzieciństwo spędził w Konstancinie i Garwolinie, gdzie jego ojciec był oficerem kawalerii. Maturę zdawał w Grudziądzu (po przeniesieniu ojca na stanowisko szefa szkoły podchorążych kawalerii w Centrum Wyszkolenia Kawalerii).

W 1942 roku ukończył konspiracyjną szkołę podchorążych Armii Krajowej. Wydawał podziemne pisma literacko-społeczne - "Kuźnia" i "Dźwigary". Do literatury wszedł poprzez konspirację - w 1944 roku podziemnie wydał tom wierszy "Pogarda", którego recenzentami byli Tadeusz Gajcy i Karol Irzykowski. Tego samego roku walczył w Powstaniu Warszawskim, po jego upadku znalazł się w oflagu, po powrocie do kraju tworzył pismo "Pokolenie".

Portrety, dzienniki, gawędy. Posłuchaj książek o Powstaniu

Pupil Polski Ludowej

Roman Bratny, dla współczesnych czytelników po prostu autor kultowej książki o Powstaniu Warszawskim, był w okresie PRL postacią niejednoznaczną i często bardzo kontrowersyjną. Pomimo swego pochodzenia i patriotycznej biografii wojennej w 1949 roku wstąpił do PZPR. Zrezygnował z losu żołnierza wyklętego, wybierając życie pod opieką komunistycznego państwa. Aby mu się odwdzięczyć, dopuścił się kilku haniebnych wystąpień literackich.

Wprawdzie nie pisał pochwalnych tekstów o partii czy konkretnych politykach, lecz z pasją zwalczał opozycję demokratyczną. Już od lat 70. krytykował ludzi kultury za "próby doraźnych interwencji w życie bieżące". W 1980 roku w "Dzieciach Świętej" karykaturalnie przedstawił Komitet Obrony Robotników. W 1983 roku, u schyłku stanu wojennego, zaatakował represjonowaną Solidarność paszkwilem "Rok w trumnie".

Papier, trumna, magnetofon. Pisarze o Powstaniu Warszawskim

I to także zostało zapomniane przez dzisiejszą publiczność - podobnie jak książki "Szczęśliwi torturowani", "Śniegi płyną", "Brulion", "Na bezdomne psy" czy "Nagi maj". Zostali tylko "Kolumbowie. Rocznik 20". Być może tym dziełem autor odkupił wszystkie grzechy, nawet te popełnione dziesiątki lat po ukazaniu się powieści.

Ostatnią książkę - autobiograficznego "Anioła w butach z ostrogami" - Roman Bratny wydał w 1995 roku. Potem wycofał się z życia publicznego i na 22 lata zaszył się na Mazurach. Zmarł 5 listopada 2017 roku w wieku 96 lat.

mc

62 lat temu, 10 lutego 1962 roku, zmarł Władysław Broniewski. Poeta i żołnierz, twórca poezji rewolucyjnej, liryków miłosnych oraz trenów, a także tłumacz. Służył w Legionach Polskich i bił się w wojnie polsko-bolszewickiej, we wrześniu 1939 roku przez chwilę był żołnierzem Wojska Polskiego, potem wstąpił do armii Andersa. Był więźniem politycznym kilku krajów - najpierw internowali go Niemcy (1917), później aresztowała Polska (1931), na końcu zaś wolności pozbawiło go ZSRR (1940-1942).

W czasie wojny było łatwiej? Pamiętnik Władysława Broniewskiego

Był ideowym komunistą, piewcą nowej powojennej Polski, ale nigdy nie zachłysnął się Związkiem Radzieckim i często występował przeciw niemu. To jeden z powodów, dla którego zarówno w II RP, jak i w PRL cenzurowano część jego dorobku. Z kolei po 1989 roku Broniewski jako czołowy poeta poprzedniego ustroju niemal zniknął ze szkół i z przestrzeni publicznej.

Co najmniej czterech Broniewskich

"Władysław Broniewski nigdy nie wyparł się żadnego etapu swego życia. To inni uzurpowali sobie prawo decydowania o tym, które z jego utworów nadają się, by przedstawić je czytelnikom, a które nie" – napisał Mariusz Urbanek, autor biografii "Broniewski. Miłość, wódka, polityka", a także redaktor wyboru poezji Broniewskiego "Wierszem przez życie".

Mariola Pryzwan, autorka opracowania tomu "W słowach jestem wszędzie... Wspomnienia o Władysławie Broniewskim", zauważyła w Polskim Radiu, że jest co najmniej czterech poetów Broniewskich. – Jest Broniewski tragiczny, czyli wiersze do Anki i o Ance. Jest Broniewski liryczny, czyli wiersze o Marii. Trzeci Broniewski to piewca Mazowsza i Wisły, jego małej ojczyzny. Jest wreszcie Broniewski-rewolucjonista, żołnierz-tułacz, autor wierszy pisanych w czasie II wojny światowej w Rosji i Palestynie. To przepiękny Broniewski, płaczący – mówiła w 2011 roku.

 – To człowiek o wielokrotnie "połamanej" biografii – dodał Mariusz Urbanek. – W swoim życiu stanął wobec wszystkich największych wyzwań XX wieku, za co płacił wielką cenę. Był jednym z najbardziej "skłamanych" poetów PRL-u, gdyż odebrano mu część życiorysu, uczyniono zeń funkcjonariusza frontu ideologicznego – powiedział.

Władysław Broniewski patrzy na Wisłę

Zawsze nad Wisłą

Urodził się 17 grudnia 1897 roku w Płocku, zmarł 10 lutego 1962 roku w Warszawie. Pomiędzy tymi datami dłużej lub krócej przebywał w najróżniejszych częściach świata – we Lwowie, w Moskwie, w Palestynie, w Zurychu. W 1955 roku w Polskim Radiu przyznał jednak, że w gruncie rzeczy nigdy nie opuścił ojczyzny, której symbolem jest dla niego najdłuższa polska rzeka.

– Nad Wisłą się urodziłem, tam minęło moje dzieciństwo, moja młodość, i tam chciałbym dobiec do końca mych lat – słyszymy w nagraniu archiwalnym. – Nawet wtedy, gdy byłem na obczyźnie i jeździłem łódką po obcych wodach, wspominałem Wisłę i Płock, który jest moim rodzinnym miastem i który bardzo kocham. Zwiedziłem kawał świata, ale zawsze bliższe mi były wierzby nad Wisłą, niż palmy nad Jordanem lub Eufratem. Dla mnie piasek wiślany, topole, wierzby, sosny uczuciowo znaczą tyle, co matka, córka – powiedział.

Broniewski miał mieszkać w Londynie. Do Polski wrócił dla żony

Rzeka stała się również tłem jednej z największych tragedii w życiu Władysława Broniewskiego. Na początku lat 50 poeta zaczął pracę nad poematem "Wisła", a jego córka Joanna, zwana "Anką", we współpracy z ojcem rozpoczęła zdjęcia do filmu o tej rzece. Produkcja nigdy nie została ukończona. 1 września 1954 roku kobietę znaleziono martwą w warszawskim mieszkaniu. Zatruła się gazem. – Rok temu zmarła mi córka. Z nią jeździłem wzdłuż Wisły i Wisłą. Ja pisałem poemat, ona tworzyła film. Bardzo kochałem i kocham moją córkę. Było jej na imię Joanna. A po śmierci nazwę ją Wisłą – mówił Władysław Broniewski.

"Wiadomości Literackie". Tygodnik kulturalny okresu międzywojnia

Nocne telefony i więzienne piosenki

Twórcza aktywność Broniewskiego trwała około 40 lat, w czasie których poeta zawarł liczne literackie przyjaźnie. Jednym z jego najbliższych kolegów po piórze był Antoni Słonimski, który w 1972 roku tak wspominał autora "Bagnetu na broń":

– Mało ludzi wie, że Broniewski był na etacie "Wiadomości Literackich". Siedział na górze w redakcji i robił korekty. Był uroczym człowiekiem – opowiadał. – Zawsze bardzo ceniłem go jako poetę. To był poeta-liryk. Miał tak nastawiony głos liryczny, jak urodzony tenor. To, co pisał, było wzruszające. Różniliśmy się czasem poglądami, ale przyjaźniliśmy się całe życie – dodał.

Literat. Jak Antoni Słonimski zaraził się poezją

Mimo wielu dramatycznych doświadczeń Władysława Broniewskiego nie opuszczał humor, o czym także przypomniał Antoni Słonimski. – Broniewski miał to, co ja niestety mam, że źle sypiał, a wtedy wieczorami i w nocy telefonował do przyjaciół – wspominał. – Często dzwonił do mnie i mówił: "przeczytam ci mój wiersz". Wtedy wyłączałem telefon. Czasem próbował mnie łapać, mówiąc: "Antek, przeczytam ci twój wiersz!". Ja mu na to: "nie ma głupich, przeczytasz jeden mój, a trzy swoje. Bo ty świnia jesteś!". Odpowiadał: "wiem. Dobranoc" – śmiał się Słonimski.

W archiwum Polskiego Radia zachowało się ponadto unikatowe nagranie Broniewskiego... śpiewającego. W okresie PRL, jako naczelny poeta socjalistycznego kraju, chętnie jeździł po Polsce, spotykając się z wielbicielami poezji, którymi często okazywali się ciężko pracujący prości ludzie. Być może chęć znalezienia z nimi nieco trwalszego wspólnego gruntu sprawiła, że w Kołobrzegu poeta zaśpiewał rybakom dawną więzienną piosenkę, którą szczęśliwie udało się zarejestrować na taśmie.

mc