478 lat temu, 14 grudnia 1542 roku Maria I Stuart została wybrana na królową Szkotów.

Maria odziedziczyła szkocką koronę bardzo wcześnie: jej ojciec - Jakub V - zmarł tydzień po jej narodzinach. Władzę w imieniu niemowlęcia sprawował regent - hrabia James Hamillton. Losy dziecka stały się przedmiotem politycznej gry.

Ucieczka do Francji

- Król angielski Henryk VIII ubiegał się o jej rękę dla swego nieletniego syna Edwarda i żądał przysłania niemowlęcej narzeczonej do Anglii. Matka Marii w obawie, by nie zgładził córki i nie zawładnął tronem szkockim, ukrywała się z dzieckiem, co doprowadziło niemal do wybuchu wojny - słyszymy w audycji Zofii Rakowieckiej z cyklu "Sławne romanse".

Matka Marii - Marii de Guise - wywozi córkę do swojej ojczystej Francji. Tam dziewczynka została przeznaczona następcy francuskiego tronu - Franciszkowi. W 1558 roku para pobrała się.

Początki konfliktu z Elżbietą I

W tym samym roku tron angielski objęła kuzynka Marii - Elżbieta I. Królowa Szkotów od wstąpienia kuzynki na tron posługiwała się tytułem królowej angielskiej, jako wnuczka króla uważała bowiem, że ma większe prawa do korony, niż urodzona ze związku Henryka VIII z Anną Boleyn Elżbieta.

Nieszczęśliwe małżeństwo

Sielanka we Francji nie trwała długo. Franciszek II zmarł dwa lata po ślubie. Maria zdecydowała się na powrót do Szkocji. Szkockim możnowładcom zależało na wydaniu za mąż Marii. Tak się stało: królowa poślubiła Henryka Stuarta, hrabiego Darnley - potomka panującego w Anglii rodu Tudorów - co wywołało wściekłość Elżbiety I, ponieważ umacniało pretensje Szkotki do tronu angielskiego. Owocem tego związku był Jakub Stuart, późniejszy król Szkocji i Anglii, który przyszedł na świat 19 czerwca 1566 roku.

Katolickiego Darnleya nie zaakceptowali protestanccy szkoccy panowie. Wybuchł otwarty bunt, na czele którego stanął przyrodni brat Marii - hrabia Moray. Bunt udało się stłumić. Sytuacja w kraju uspokiła się, czego nie można powiedzieć o małżeństwie królowej.

- Darnley okazał się butnym zarozumialcem, traktował ją jak podwładną, wtrącał się despotycznie do spraw państwowych - słyszymy w audycji z 1972 roku.

Związek, który przyniósł królowej zgubę

Odsunięty przez zniecierpliwioną żonę od władzy, Darnley dołączył do kolejnego spisku przeciw monarchini. Na jej oczach zostaje zamordowany jej zaufany doradca, David Rizzio. Sama królowa trafiła do niewoli. Ucieka i z pomocą innego zausznika - hrabiego Bothwella - rozprawia się z buntownikami.

Już wówczas między tym dwojgiem zrodziło się uczucie, które sprowadzi na Marię zagładę. Wkrótce w zamachu bombowym ginie Darnley, zaś Bothwell zmusza szkockich lordów do pozwolenia królowej na ślub z hrabią. 15 maja 1567 roku Maria wyszła za Bothwella. Związek budził sprzeciw szkockiego społeczeństwa i wybuchł kolejny bunt. Pokonany mąż królowej uszedł do Danii, ona sama ponownie została uwięziona.

Ucieczka, uwięzienie i śmierć

Marii udało się uciec z kraju. Udała się do rządzonej przez Elżbietę Anglii. Miejsce wygnania wybrała najgorzej, jak tylko mogła. Elżbieta widziała w Marii zagrożenie dla swojej władzy. Angielska królowa obawiała się, że katolicka opozycja będzie chciała wykorzystać ten fakt, i dążyć będzie do obalenia anglikańskiej monarchini i osadzenia na tronie Marii - wyznawczyni katolicyzmu. Elżbieta przez dwadzieścia lat więziła kuzynkę, by w końcu wydać na nią wyrok śmierci za rzekomy udział w spisku dążącym do obalenia córki Henryka VIII. Maria zginęła na szafocie 8 lutego 1587 roku.

bm

27 lipca 1054 roku król Szkocji Makbet został pokonany w bitwie pod Dunsinnan przez Siwarda z Northumbrii.

Szekspir mocno inspirował się historią prawdziwego Makbeta, jednak trudno zaprzeczyć, że pewnymi faktami manipulował w taki sposób, by zwiększyć dramaturgię dzieła. Makbet faktycznie pochodził z możnowładczej szkockiej rodziny i był spokrewniony z władcami Szkocji.

Angielski dramatopisarz w swojej tragedii pokazuje, że to właśnie kwestia podniesienia ręki na dobrego i sprawiedliwego króla Dunkana, motywowana żądzą władzy, stała się przyczyną upadku prawego rycerza Makbeta.

Prawda wyglądała jednak inaczej: dziad Makbeta od strony matki, król Malcolm II, bezprawnie wprowadził Dunkana (również swojego wnuka) na tron.

- Makbet zabił króla-uzurpatora. Dunkan był kimś, kogo należało zabić – mówił historyk literatury Tomasz Miłkowski w audycji Grażyny Gronczewskiej z cyklu "Bohaterowie naszych lektur".

Szekspir ukazuje Makbeta jako tyrana siejącego terror i z zimną krwią usuwającego przeciwników. Tymczasem to za panowania tego króla, który zasiadał na tronie w latach 1040-1057 ukrócona została anarchia, kraj zaś wzrósł w siłę. Panowanie Makbeta zakończyło się w 1057, kiedy Malcolm – potomek Duncana – wtargnął do Szkocji z siłami zebranymi przy pomocy Anglików. Makbet poległ w bitwie pod Aberdeen.

Z czasem historia króla zaczęła obrastać czarną legendą. Ten obraz Makbeta zbrodniarza utrwalił William Szekspir, sięgając w 1606 roku po dzieje szkockiego władcy. 

Posłuchaj audycji Grażyny Gronczewskiej z cyklu "Bohaterowie naszych lektur" o Makbecie prawdziwym i wymyślonym przez Szekspira.

bm

2 listopada 1667 roku urodził Jakub Ludwik Sobieski, najstarszy syn Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery d’Arquien, pretendent do tronu polskiego.

Wielkie plany szczęśliwego króla

To, że Jan III Sobieski zamierzał utworzyć dynastię nie było dla nikogo tajemnicą. Jeszcze gdy piastował urząd hetmana, dbał o staranne wykształcenie swojego najstarszego syna. Być może liczył wówczas na to, że podzieli on los panującego wówczas Michała Korybuta Wiśniowieckiego, który tron zawdzięczał legendzie ojca.

Gdy Sobieski został królem, podwoił starania. Usiłował osadzić chłopca na tronie węgierskim. Propozycję tronu dla młodego Sobieskiego nadesłali walczący z Habsburgami powstańcy Imre Thököly’ego. Porozumienie nie doszło do skutku, bo polski król musiał zmienić sojusze i związać się z Austrią przeciwko Turkom.

- Król tak długo tkwił w pętach Świętej Ligii jak mówiono, czyli po zwycięstwie niemiecko-austriacko-polskim nad Turkami, dlatego, że król chciał wywojować jakieś udzielne księstwo na Mołdawii i Wołoszczyźnie. To księstwo udzielne pod berłem Jakuba stanowiłoby bazę do późniejszego objęcia tronu w Polsce – wyjaśniał prof. Janusz Tazbir w audycji Andrzeja Sowy "Historia na opak".

I ta próba nic nie dała.

Jak nie drzwiami to oknem

Jan III Sobieski nie był typem człowieka, który łatwo rezygnuje. Z typowo sarmacką zawziętością szukał innego sposobu na zwiększenie szans syna na tronie. Poza wywalczeniem mu księstewka za granicą, starał się też zmieniać polityczną optykę szlachty. Starał się np. o określenie Jakuba jako drugiej osoby w państwie, przed prymasem, a nawet o elekcję syna przed swoją śmiercią.

- Nie było w Polsce możliwości przeprowadzenia zamach stanu. Byłoby to targnięcie się na fundamenty złotej wolności szlacheckiej. Sprzeciwiłaby się temu zarówno magnateria, jak i szerokie zastępy szlachty – wyjaśniał prof. Janusz Tazbir.

Ambitne plany Jana III Sobieskiego pokrzyżował… jego poprzednik. Jan Kazimierz zdołał zdaniem prof. Tazbira skompromitować instytucję elekcji vivente rege, bo zamierzał ją przeprowadzić przy pomocy interwencji francuskich wojsk.

I z tych planów nie wyszło jednak nic.

Wielkie bezkrólewie i uciekająca korona

Śmierć Jana III Sobieskiego 17 czerwca 1696 roku wyznaczyła początek samodzielnych starań Jakuba o tron. Królewicz przegrał głosowanie z Augustem II Sasem. Obrażony, udał się do Oławy, która leżała poza granicami Rzeczpospolitej i odmawiał uznania tytułu królewskiego Augusta II i złożenia przysięgi na wierność nowemu monarsze.

Nadzieje na polski tron odżyły w Jakubie, gdy jego rywal wdał się po stronie Rosji i Danii w wojnę ze Szwecją w wojnie północnej. Początkowe sukcesy szwedzkiego króla doprowadziły do detronizacji Sasa. Jego następcą miał zostać Jakub Sobieski. I tym razem korona przeszła mu koło nosa: podczas powrotu do Polski został schwytany przez wojska saskie i osadzony w więzieniu. Tytuł króla Polski przypadł Leszczyńskiemu.

Niespodziewanie jakiś czas później polską koronę zaproponował mu przez pośrednictwo konfederatów sandomierskich sojusznik jego rywala – car Piotr I.  Jednak tym razem korona wróciła do Augusta II.

Tym razem Jakub zdał sobie sprawę, że nie ma szans na zostanie królem Polski. Skupił się na administrowaniu swoimi dobrami rodowymi. Zmarł w Żółkwi tknięty paraliżem. Bacznie obserwował polityczne życie w Rzeczpospolitej, jednak nie brał udziału w grze o władzę.

Bez polskiej dynastii – dobrze czy źle?

Czy założenie polskiej dynastii byłoby dobre dla Rzeczpospolitej? Czy dynastia mogłaby doprowadzić do odbudowy Polski? Czy udałoby się dzięki temu zapobiec rozbiorom? Posłuchaj audycji.

bm