8 sierpnia 1944 została nadana pierwsza audycja powstańczej radiostacji "Błyskawica". Do walczących w powstaniu warszawiaków popłynęły pamiętne słowa, wypowiedziane przez Zbigniewa Świętochowskiego:

"Halo, tu mówi "Błyskawica"! Stacja nadawcza Armii Krajowej w Warszawie, na fali 32,8 oraz 52,1 m. Duch Warszawy jest wspaniały. Wspaniałe są kobiety Warszawy. Są wszędzie; na linii razem z żołnierzami lub jako sanitariuszki albo też łączniczki. Nawet dzieci ożywione są cudownym duchem męstwa. Pozdrawiamy wszystkich wolność miłujących ludzi świata! Żołnierzy Polski walczących we Włoszech i we Francji, polskich lotników i marynarzy".

Dlaczego "Błyskawica"?

Powstańczą działalność radiostacji "Błyskawica" przedstawiła Eliza Bojarska w audycji z cyklu "Historia Polskiego Radia", nadanej w 1995 roku.

- Dlaczego nasza radiostacja, radiostacja AK została nazwana "Błyskawicą"? - mówił Jan Georgica, komendant radiostacji. - Wydaje się, że była to nazwa nieco egzaltowana, taka młodzieńcza, tymczasem było to uznanie, był to hołd złożony naszej Marynarce Wojennej. Wzięliśmy tę nazwę od znanego powszechnie polskiego okrętu Błyskawica.

Minęło kilka dni, nim powstańcze radio zaczęło nadawać swój program. Pierwsza audycja z radiostacji Armii Krajowej została nadana 8 sierpnia 1944 roku.

- Radiostacja zaczęła powstawać na kilka miesięcy przed wybuchem powstania – powiedział historyk Grzegorz Mazur. - Tworzyli ją ludzie związani z Biurem Informacji i Propagandy AK. W tym Biurze powstał Wydział Propagandy. Na jego czele stanął Tadeusz Żenczykowski, który przed wojną był szefem propagandy Obozu Zjednoczenia Narodowego, posłem na Sejm z ramienia tej partii.

Kliknij w obrazek i wejdź na strony serwisu specjalnego:

Opóźniony start

Dlaczego radiostacja "Błyskawica" wystartowała z kilkudniowym opóźnieniem. O perypetiach związanych z jej uruchomieniem opowiadał w audycji Jan Georgica. Mówił o tym, jak trudno było w warunkach okupacyjnych zgromadzić tak duże ilości sprzętu, który początkowo był przechowywany w różnych skrytkach, rozrzuconych po mieście. O umówionej godzinie wszystko miało zostać dostarczone dwoma dorożkami na Stare Miasto.

- Na miejsce, w terminie dojechała tylko ta dorożka, którą ja jechałem – wspominał Georgica. - Druga dorożka wypełniona odbiornikami radiowymi i dużą ilością sprzętu, została skierowana ul. Królewską do Nowego Światu i tam utknęła. Tą dorożką jechała moja kuzynka, starsza, słaba kobieta. Wyładowała to wszystko na Nowym Świecie. Pod ogniem, bardzo ofiarnie dotarła na miejsce zbiórki.

- Ja nie przywiozłem ze sobą radiostacji – kontynuował swą opowieść komendant "Błyskawicy". - Było umówione z moimi dowódcami, że stację dostarczy mój zastępca, Stefan Chojnacki, ale on poległ w pierwszej godzinie powstania.

Nowe adresy

Początkowo siedziba powstańczej radiostacji mieściła się w budynku PKO (Pocztowa Kasa Oszczędności) przy ul. Jasnej 9. 25 sierpnia 1944 r. została przeniesiona do kawiarni "Adria", przy ul. Moniuszki 10. 4 września trafiła do byłej ambasady ZSRR, przy ul. Poznańskiej 15, a następnie do Biblioteki Publicznej, przy ul. Koszykowej 26. - Słyszalność była dobra, bo to była moc ok. 200 Watów – stwierdził Jan Georgica.

Kłopoty z uruchomieniem "Błyskawicy" wynikały również z tego, że aparatura radiostacji przyjechała z Częstochowy do Warszawy zawilgocona. Trzeba ją było jakoś osuszyć, brakowało niektórych części. Uzyskano je z niemieckiej radiostacji zdobytej przy ul. Kredytowej, inne znaleziono w gmachu Poczty Głównej i dopiero 7 sierpnia na dachu gmachu PKO przy ul. Jasnej 9 rozpięto antenę i następnego dnia rozpoczęto próbne nadawanie programu, a wieczorem została wyemitowana pierwsza audycja.

- BBC pokwitowała odbiór, stwierdzając dobrą słyszalność tego programu – powiedział Grzegorz Mazur.

Studio radiostacji powstańczej "Błyskawica". Wikimedia Commons/dp. Źr.: Stanisław Salmonowicz, "Polskie Państwo Podziemne", WSiP, 1994.

Zespół

Kierownikiem zespołu powstańczej radiostacji był Stanisław Zadrożny, zastępcą – Zofia Rutkowska, która objęła kierownictwo nad wykonaniem programu. Audycje w języku angielskim prowadzili Jan Nowak-Jeziorański i pilot RAF-u John Ward. Pracę spikerów podjęli: Zbigniew Świętochowski, Stefan Sojecki, Zbigniew Jasiński, Jeremi Przybora i Mieczysław Ubysz. Dzienniki i reportaże prowadził Jacek Wołowski.

- Powstańczy program był przede wszystkim nastawiony na zagranicę – mówił historyk radia, Maciej Kwiatkowski. – Chodziło o to, by w świat poszedł komunikat, że to nie bandy walczą w Warszawie, ale normalne odziały wojskowe, bo przecież propaganda niemiecka głosiła, że to są niepokoje, a potem twierdzono, że walczą bandy, które robią to wbrew ludności.

Komentarze Edmunda Osmańczyka

Na antenie emitowany był program "Dzień walki" - codzienny komentarz Edmunda Osmańczyka, który jako Jan Gor donosił co dzieje się w walczącej Warszawie. - Mam wszystkie te teksty w moim pamiętniku, którego nie ogłosiłem i jeszcze nieprędko ogłoszę - stwierdził po latach Osmańczyk. Pod datą 21 września 1944 zanotował: "Warszawa wciąż jeszcze walczy. Przez 52 dni wołamy o pomoc dla żołnierzy i dla ludności cywilnej. Pomoc wciąż niewystarczająca, a ofiar coraz więcej".

- Ja słuchałem audycji radiostacji Błyskawica codziennie – wspominał Maciej Kwiatkowski. – Ten tekst wrył mi się w pamięć. Przypominam sobie ten dzień, to był tekst, w którym pan Edmund Osmańczyk powiedział o śmierci swego dziecka.

Spiker Jeremi Przybora

Jeremi Przybora wracał pamięcią do dni spędzonych w studiu powstańczej rozgłośni: - Nie były to pomieszczenia w jakiś sposób izolowane czy zabezpieczane – opowiadał współautor późniejszego ”Kabaretu Starszych Panów”. – Po prostu było się spikerem i dyżurowało, to wszystko. Dowodził wtedy nami dyr. Edmund Rudnicki. Trudno mu było powiedzieć: przepraszam, ale źle na mnie działają te detonacje, więc ja bym chciał zrezygnować. Nie do pomyślenia było coś takiego – stwierdził Przybora.

Ostatni komunikat

4 października, gdy Powstanie dobiegło końca nadany został ostatni, tym razem 10-minutowy komunikat, tej radiostacji.

- Wyłamałem się z rozkazu wygaszenia radiostacji zaraz po podpisaniu kapitulacji – powiedział Jan Georgica. – Pracowaliśmy do 4 października, informując świat o tym, co się działo w Warszawie, o gehennie ludności stolicy, o bestialstwie Niemców, o ogromnych zniszczeniach miasta.

7 sierpnia 1985 zmarł Mateusz Święcicki. Człowiek, który jako pierwszy wprowadził jazz na antenę Polskiego Radia. Był też pierwszym autorem popularnej audycji zatytułowanej ”Mój magnetofon”, przekształconej później w ”Muzyczną pocztę UKF”. Jest ona nadawana do dziś na antenie Programu III.

Muzyczne korzenie

O swojej drodze artystycznej, muzycznych pasjach i poszukiwaniach opowiadał w obszernej rozmowie, przeprowadzonej przez Dariusza Michalskiego w 1975 r. Urodzony w Wilnie, zamiłowanie do muzyki wyniósł z domu rodzinnego. Babcia Mateusza Święcickiego była profesorem śpiewu. W domu dominowała muzyka klasyczna.

Gość Dariusza Michalskiego nie ukrywał, że czuł przesyt, dlatego na długie lata odszedł od tego gatunku. Bliższa stała mu się muzyka rozrywkowa. Pytany, co było pierwsze - beat czy jazz, odpowiadał:
- Ja zajmowałem się jazzem bardzo wcześnie. Wtedy jazzem prawie nikt się nie zajmował – powiedział i porównał tę sytuację do możliwości robienia swobodnych zakupów. - Zawsze dobrze jest znaleźć się w pustym sklepie, bo można wybierać te towary, które się chce, a nie stać w kolejce i łaskę mu robią, że sprzedają. Wtedy trzeba uciekać z takiego towarzystwa.
A kim było to towarzystwo? Tak określił Mateusz Święcicki twórców muzyki poważnej. On, student muzykologii doszedł do wniosku, że w tej dziedzinie jest wielu zdolniejszych od niego. Stąd wybór jazzu.

Wielkie przeboje

Święcicki grał na trąbce, fortepianie. Komponował i przygotowywał aranżacje piosenek. Był też krytykiem muzycznym. – Mnie interesowało to, co jest rytmiczne, nietypowe i nowe – opowiadał Mateusz Święcicki. – I w tym sensie interesowałem się też muzyką awangardową.

Był kierownikiem muzycznym popularnego w latach 70. zespołu Filipinki. Zasłynął jako autor muzyki do ponad 200 piosenek. Mateusz Święcicki miał na swoim koncie wiele przebojów. To on jest kompozytorem takich przebojów jak: ”Pod papugami”, śpiewanego przez Czesława Niemena, ”Jedziemy autostopem” i ”Był taki ktoś” z repertuaru Kasi Sobczyk.

- Zajmowałem się muzyką do teatrów i napisałem ok. 50 ilustracji muzycznych do różnych sztuk teatralnych - powiedział w rozmowie. - Sztuka, tak jak książki Jana Himilsbacha powinna być robiona z pewną niefrasobliwością - dodał.

Pierwsze kroki w elektronice

Dariusz Michalski pytał swego gościa o nową pasję Mateusza Święcickiego. Stała się nią muzyka elektroniczna. - To jest jakaś wielka przygoda - stwierdził Święcicki. – Przy tej okazji zacząłem od czasu do czasu korzystać ze studia eksperymentalnego. Ja stosuję generator szumów: szumów białych i szumów różowych, który podlega filtracji i jest wzbogacany takim przydźwiękiem wichru. Instrumenty elektroniczne stają ciekawe wtedy, gdy można na nich uzyskać niepowtarzalne efekty, za każdym razem inne.

Mateusz Święcicki należał, wraz z innym dziennikarzem Programu III Polskiego Radia - Jerzym Grygolunasem, do współorganizatorów Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. W rozmowie z Teresą Spasską, nadanej w 1976 r. w barwny sposób opowiadał o kulisach pierwszego festiwalu. Mówił o wielkich debiutantach tej muzycznej imprezy: Czesławie Niemienie i Ewie Demarczyk, wspominał występy Tadeusza Chyły i Bogdana Łazuki.

Zmarł 7 sierpnia 1985 w Chodzieży. Dwa lata później Program III po raz pierwszy przyznał nagrody imienia Mateusza Święcickiego - "Mateusze". Tak, z przerwą w latach 2000-2006, jest do dziś.

bs

Juliusz Krzyżewski od 1938 roku był inspektorem audycji w Polskim Radiu. Pracował tam do wybuchu wojny.

– To on był pierwszym człowiekiem, od którego dowiedziałem się, że wojna wybuchła – mówił Jeremi Przybora, kolega Krzyżewskiego z Polskiego Radia. – Ja kończyłem dyżur spikerski w nocy z 31 sierpnia na 1 września i pamiętam tę radość, że nie dochodziły jeszcze żadne informacje, żeby coś się działo na naszych granicach. Opuszczałem radio w przeświadczeniu, że znów nam się jakoś udało (…) Ale kiedy byłem już na ulicy, Julek wychylił się z balkonu, gdzie znajdowało się studio spikerskie i zawołał: "Jeremi, zaczęło się!". Od tego zaczęła się dla mnie II wojna światowa.

Posłuchaj wspomnień Jeremiego Przybory  o Juliuszu Krzyżewskim

Urodził się 28 stycznia 1915 w Łomży. Zadebiutował w 1935 roku w "Kuźnicy Młodych". – Oryginalność talentu Krzyżewskiego, jego wola wytrwania przy formie klasycznego wiersza połączona z wolą i potrzebą konfrontowania mitu wartości wyższych z elementarnym, biologicznym niepokojem (…) wszystko to dobrze sytuuje tę twórczość w żywym nurcie poezji polskiej – analizował Wacław Tkaczuk w aud. "Portret pisarza" z 1994 roku.

Twórczość Krzyżewskiego nie zapisała się jednak wyraźnie w świadomości Polaków. O niepopularności jego poezji mógł w dużej mierze zaważyć czynnik tożsamościowy i brak przynależności do Pokolenia Kolumbów. Poeta był starszy od Baczyńskiego, Różewicza czy Borowskiego. Nie po drodze mu było jednak też ze starszymi Skamandrytami, ani z innymi grupami poetyckimi.

Krzyżewski nie afiszował się ze swoją twórczością. Obracał się w kręgu literatów, ale nigdy nie szufladkował się przez przynależność do konkretnej grupy poetyckiej. – Nie był to człowiek lubiący czytać innym swoje utwory i ja nawet nie orientowałem się, czy on w ogóle dużo miał tego w dorobku, czy nie – mówił Przybora. – Nie znałem jego twórczości przed ukazaniem się tomu poezji. Bardzo mało mnie w te sprawy twórcze wtajemniczał.

Zginął za Ojczyznę

W czasie okupacji pracował jako zwykły robotnik w fabryce butów w okolicach Chrzanowa. Trudna sytuacja finansowa zmusiła go do powrotu do Warszawy, gdzie został inspektorem rolnym. Przed wybuchem Powstania zaciągnął się do AK.

– On był dla mnie idealnym wcieleniem polskiego kawalerzysty, tak jakby Wieniawa ze skłonnością do pisania, chociaż nigdy nie słyszałem, żeby Wieniawa był jego jakimś idolem – wspominał Jeremi Przybora. – Jak patrzę na te dwie postacie, to widzę między nimi jakieś pokrewieństwo.

Podczas Powstania Warszawskiego był zastępcą dowódcy plutonu batalionu "Łukasiński" Armii Krajowej. Zginął 26 dnia walk jako żołnierz kompanii "Piotra", Bronisława Kalinowskiego. Został trafiony w czoło przez snajpera podczas walk o kościół Kanoniczek przy placu Teatralnym. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych.

– Do ostatnich dni będę pamiętał taką scenę, kiedy przyjechał do mnie na Sadybę na rozklekotanym rowerze – wspominał Przybora. – Odprowadzałem go do alei Sobieskiego, a był to jeden z ostatnich dni przed wybuchem Powstania (…) Utkwił mi w pamięci obraz kłębiących się nad miastem chmur, jakby były to już dymy pożarów, które miały już za kilka dni nad Warszawą zastępować chmury.

mb